नाटक
बाध्यताके सिकार
पात्र हुँक्र:
डिलसिंह: जिम्डर्वा
बिस्न्या: कमैयाँ (डिलसिंहके पुरान कमैयाँ)
चुल्ही: बिस्नेक जन्नी
भुन्टी: बिस्नेक छाइ
रामु: बिस्नेक छावा
स्थान: बिस्नेक गाउँ ओ चौभानके आसपास

दृश्य –१
(बिस्नेक अंगनाम बैठ्ख मोछ पक्ला जिम्डरवा डिलसिंह आफन पुरान कमैयाँसे बटैया खेट्वा ओ काम कर्ना भुन्टिक बारेम बट्वाइटा)

बिस्नया: रि भुन्टिक डाइ ! जिम्डर्वा आइल बाट पानी ट आन्डे ।

चुल्ही: (पानी पिख) रै बिस्न्याँ असौं काम कर्ना छाइ डेबे काहुँ टब बटैया खेट्वा पैबे । एकठो डेल रलहे पोहर सल्वा भ्वाज कैडेले । ट्वार छोट्की छाइ काम कर जुकुर होराखल ओह छाइ डिहिस् ट होजाइ ।

बिस्न्या: (खोब मनके स्वाँचट ) छुट्की छावा भर्खर तिन बर्सक हुइल छोेट्की छाइ पाँचम पह्रठ । पहर्ना छाइह कसिक पठैना हो, जिम्डर्वा ।

डिलसिंह: (पाकल मोछ मुछर्टि ) छाइन् पह्रैना काम निकर्ना हो दुई चार अक्षर चिन स्याकल और घर जिना जात । म्वार घर भात भन्सक काम सिखी । टोर मल्किन्याफे बुह्रा स्याकल । कि कसिन ?

भुन्टी: (भुन्टी अंगना बाह्र बेला यी सब बात सुन्टी रहठ) बाबा महि जिम्डरोक घर जिन पठा मै पहर्टी बाटुँ । नयाँ गाउँक् सीता दिदी पहर्ख मस्टनयाँ बनल बा । हमार शेर्या मस्टर्वा फे कहटह छाइनफे पहर्ख यी समाजके लाग कुछ सेवा कर सेक्ठ । समाज विकास फे कर सेक्ठ । (सारा वृतान्त एक्क सासम बट्वाइट् )

बिस्न्या: (निसा हुइटी) जिम्डर्वा छाइ ओसिक कहटा मै कसिक करुँ ।

रामु: (जिब लरबरैटि) बाबा ! बाबा ! म्वार लाग झ्वाला किन्डिस् ना । मै फेन पलजिम ।

डिलसिंह: (लाल लाल ट्याँरा डेखैटी, पाकल म्वाछ मसर्टि ) मै कुछ नैजन्ठुँ काम करुइया डेबे ट खेट्वा अढिया डेबुँ, नै ट खैरी गाउँक गौट्याहान बर्का मागटह म्वार कुछ आपत्ति निहो । म्वार पुरान कमैयाँ हुइस् कैख किल ट्वारठे अइलक् हुइटुँ । पाछ पस्टाइ परि । (डलबल डलबल भुर हिलैटी चलजाइट् )

दृश्य–२
(समय बलवान बा, यिही कुइ फे रोके निसेक्जाइठ । यह क्रमम समय बिट्टी जाइठ । खेतिपाटिक दिन आइ लागठ । बिस्नेक खेट्वक कुछ ठरठेकान निहुइस् । खुब गहिर चिन्ताम परलसक चिन्तित डेखजाइटा बिस्न्या । अन्तम भुन्टीह जिम्डरोक घर पठैना विचार करठ । साहीजुन रहठ)

बिस्न्या: (हाँक पर्टि) रि भुन्टिक डाइ रि भुन्टिक डाइ ! काहाँ गिल यी जन्नी मुर्घी चिंगना फे निकरैल हो । घारिम गोरु फे नैबहन्ल हो ।

चुल्ही: (भिट्टरसे खनमन खनमन भाडा पर्टि) का कहटो याहाँ सस्टा ढन्ढा बा यी मनैनके । भन्सा वन्सा निकर्ल हुँ । एकदमसे ट्याँउ ट्याँउ हाँक परही । का कर्रा पर्ठिन कठुँ यी गेब्डा थारुक् फे ।

बिस्न्या: यहाँ ट आ छाइ काहाँ बा । आझ सर सल्लाह कर्ना कहटुँ । ओसेहे रिसैठे रि भेभ्ली ।
(चुल्ही भिट्टरसे निक्रठ, छाइफे घट्वासे अइठिस्, अप्न घारिम गोरु कर्याइठ )

बिस्न्या: सबजन बैठो । रामु काहाँ गिल ?

रामु: (पाछसे आफन बाबक कन्ढ्या पकर्ख) बाबा ! बाबा ! म्वार लाग फुल्टिङ किन्डिहिस् ना । मै फे पलजिम ।

बिस्न्या: आप खेतिपाटिक दिन आइ लागल हर बर्डा पलि बा । खेट्वक् कुछ ठरठेकान निहो । मजुरी कैक केल खैना पुगैना फे मुस्किल परठ । छाइ ह लल्टेर्वाँ जिम्डर्वकठे काम कर पठाडी कहटुँ । बरु रामुह मजासे पर्हैबी काहुँ । कि कसिक कर्ना हो, भुन्टिक डाइ ।

चुल्ही: काजुन ट गरिबके घरम जरम पाख जस्त गति ओस्ट मति ट कर परल काहुँ ।

भुन्टी: (विरोध जनैटी) नाइ मै पहर्टी बाटुँ काम कर नैजैम । म्वार पह्राइ छुट्जाइ ।

बिस्न्या: (सम्झैटी) का कर्बे ट छाइ हम्र काम कैख खैना मनै टुँहि पह्रैना मन रटि रटि फेन हम्र बाध्य बाटी । अढ्या पढ्या ना लगाइटसम मुहम मार निलागठ ।

भुन्टी: काम कर्ना जात, पृथीपाल कैख ट हम्र बाध्यताके शिकार हुइल बाटी । आफन इच्छ, चाहना, रहर दबाख आनक दास बन्ठी । ओह कैख हुक्र हमार गरिबिक फाइदा उठाक मिहेनतके फाइदा उठाख डबाइ खोज्ठ । अनुचित फाइदा उठैठ । कत्रा विद्वान बन्ना, दार्शनिक बन्ना, डाक्टर, इन्जिनियर बन्ना, शिक्षक बन्ना मनैन कमलह्रर्या कमैयाँ बनाख आफन पिजराम ठुन्ल बाट ।

चुल्ही: (सम्झैटी) का कना हो ट छाइ ट्वार दिदीह काम कर पठाख टुँहि पह्रैटी रलही आप ट्वार दिदीक भ्वाज होगिलिस् । टैँ निमन्बे ट कसिक गुजर कर्बी । जिन रो बा, भात खाक सुट जा । ट्वार बाबासे फेन्से सल्ला कर्बी ट ।

(बेरी ओरि खाक सबजन सुट्ठ । बुह्रर्या बुह्रोनके निंद निपरठुइन् )

चुल्ही: रामुक् बाबा, निंडा गिलो ।

बिस्न्या: आझ निंड निपर्ठो रि, छाइक बातले ।

चुल्ही: छाइक बातफे ट ठिक हो कनासक लागल । पैल्ह बर्कि छाइहफे पह्राइ निपैली । विचारी सारीसा कमलह्रया लाग्खन आधा जिन्गी बिट्लिस् । भ्वाज कर्ना जुकुर हुइल ट बल्ल ट मलिक्वा घर आइ डेहेल ।

बिस्न्या: छाइक् बात ट मनासिब बा । भर्खर बर्की छाइक भ्वाज बियाह कर्ली । दानदान रिन फे लागल बा । कसिक टिर्ना हो । अक्कहले कमाही । खेट्वा निपैलसे कसिक कर्ना हो । यी भगुन्वाफे गरिबन दुख डेहट् । ज्याला मजुरीफे मजासे निपाजाइठ ।

चुल्ही: ओहफे काल्ह जिम्डरोकठे जैहो ट ।

दृश्य–३
(भिन्सार छाइ बाबा चौभान ओहर लग्ठ । बिस्न्या ओ भुन्टी करिब आठ नौ बजेओहर डिलसिंहके घरम् पुग्ठ ।)

बिस्न्या: नमस्कार जिम्डर्वा ।

डिलसिंह: नमस्कार नमस्कार ! आझ कहोरसे डगर भुलैले रै बिस्न्या ।

बिस्न्या: का कना हो मलिक्वा अप्नेकठे नाआख काहाँ जिना हो काम कर्ना मनै कल रलहो ओह कैक सल्ला कर आइल बाटुँ ।

डिलसिंह: (हँस्टी पाकल म्वाछ मुसर्टी ) पैल्हे ट कल रनहुँ काम कर्ना छाइ डे कैख नै मन्ले कानम् भर्खर घाम लागल रै बिस्न्या । सक्कु खेट्वा खैरी गाउँ गौटह्वाह डेसेक्नु । ओकर छाइ मल्किन्यकसंग काठमाडौँ गइस्याकल ।

बिस्न्या: (बिन्टी कर्टी) ओसिक जिन कहो जिम्डर्वा डान वानचे ड मिलाडेह परल । यिहीसे पैल्ह म्वार बर्की छाइ हजुरके ढेर सेवा करल ।

डिलसिंह: ठिक बा, टैँ म्वार पुरान कमैयाँफे हुइस् । टुँहि एक बिघा टिल्किन्ह्याँ डेबुँ । म्वार छाइहे फे सहयोग करुइया एकठो चाहाल बाटिस् ,काठमाडौँम । आझसे भुन्टी यह बैसी ।

बिस्न्या: बनी हजुर ।

भुन्टी: (लल्टेर्वाँ जिम्दरोह डरा डरा पुछठ् ।) म्वार पहर्ना बहुट इच्छा बा । पह्र मिली कि नाइ ?
डिलसिंह: काम कर्ना मनै टैं पहर्बे कि काम कर्बे रि । फुर्सद हुइलम म्वार छाइसे सिखस्

भुन्टी: (अन्धार मुह लगाइठ ।)

डिलसिंह:  बिस्न्या अखिस अइना शनिच्रक धान कुटाडेह आइस् ।

बिस्न्या: हुइट हजुर ।

(बिस्न्या भारी मन कराख आफन छाइहे छोर्क घरओहर परगा डारठ । भुन्टीफे आफन पहर्ना चाहना दबाख दासी जीवन बिटैना बाध्य बन पर्ठिस् ।)      पर्दा गिरठ ।

मानबहादुर पन्ना
वीरेन्द्रनगर–२ लौबस्टा, सुर्खेत