भाषाहे प्रविधिसे जोर्ना जरुरी

शेखर दहित
५ जेष्ठ २०८०, शुक्रबार
भाषाहे प्रविधिसे जोर्ना जरुरी

विचार

भाषाहे प्रविधिसे जोर्ना जरुरी

अप्न कौनो बाट मनैनसे हुकनक बुझ्ना भाषाम बट्वइबि कलसे अप्नक बाट हुकनक दिमाकम लग्हिन्, ओह बाट ओइन्क भाषाम बट्वइबि कलसे उ बाट ओइन्क मोटुम छुहिन् । यि कहाई दख्खिन अफ्रिकाह स्वतन्त्र ओ रंगभेदसे मुक्ति करुइया नेलसन मन्डेलाक हुइटिन । आझ मण्डेलक कहाईह सहारा लेक सक्कु थारु हुकनसे आपन बाट कह खोजटुँ ।

अघट्यक जबानम जन्गर घरक बाह्रल पौह्रल लर्कापर्का ढ्यार आपन रिटभाँट, बोलि भाषा, चालचलन बेल्सट आपन डाइ बाबन, आजि आजान, बुडि बुबाह लग्घसे डेख्ल । ओइन्क अर्टि कर्ल । ओ ढ्यार गुन लग्घसे सिख्ल । आब्ब जबाना करोट लैस्याकल । सगोलम बैठल घर, फुटफुट डान्चेचे पर्यार बन्गैल । आजुक लर्का छोटछोट पर्यारम बाह्र लग्ल । पहिल्क जस्ट आपन बुह्राइल बुडि बुबानसे दिन काट नैपाइठुँइट । आब्ब ओइन्क डाइ बाबा फें स्याकटसम आपन लर्कन पर्बाटि, अंग्रेजी बोलि सिखाइ खोजट । सेक नैसेक कपारिभर रिन बोक्क फें आपन लर्कन बोर्डिङ पठाइट । मजोँरी ढटोरी कर्कफे आपन लर्कनक भबिष्यहे लैक डाइ बाबा सुर्टा लेहट ।

सगोल, जन्गर घरक बाट छुट्ट रह । सड्ड जस्टह बेरि खापिक घरक सबजे अङनम सिट्राइठ । आजा पूर्खनक बाट ओनाइठ । साहा बर्खा अघट्यक पूर्खनसे सल्लाह लिहठ ओ आपन काम ढन्ढा करठ । खास कैक कोक्नि निखोरबेर अघट्यक थारु लोक बट्कोहि नस्से सुन मिल । पूर्खनक फें आपन आपन पहार खँड्लक, बन्वाँ बनटरी फाँरफाँर गाँउ बस्ती बैठैलक खिस्सा सुन्टि सुहावन लाग । बाघ भालसे लर्लक हिम्मटिहा खिस्सा खोब सुनाइठ । किसन्वाँ बरापु, बुडुहुक्र फें सड्ड संझ्याक सब भाइन जुट्ह्याला कराक भाइ सल्ला करठ । आपन आपन जुम्मक फाँटल (अह्राइल) दिनभर करल काम, हरफार, पसपौहा, गुँईडाँगर, रब्बि पाटक बाट किसन्वाह सुनाइठ । यि सब बाट, घरक छोट छोट लर्का फें लग्घसे हेर पाइठ, बुझ पाइठ, सिख पाइठ । ढ्यार जसिन लर्का ट आपन आपन डाइ बाबनक काम फें सखा डेहठ ।

टर टिउहार आए, गाउँम जिटिजिटा मर्ना पुर्वा भर नाँउ लिखँट । किसन्वाँ बरापु पसेरि भर, लम्मर भर सिकार लिखाइठ ओ पर्यार, नाटपाटन, डुर डुरिक कविलान गोचार्क टर टिउहार राहरंगिटसे मनाइठ । आझ काल्हिक लर्का ट पसेरि, लम्बरभर सिकार कबि ट कौवा जैहि । एक किलो डुकिलो मासु कह लग्ल ।

हमार पुर्खनठे गुन बहुट रहिन् । आपन चाह लग्ना चिज बस्टो सब अप्नह सिर्जाइठँ ओ बेल्सँठ । बहुट कम पूर्खन डक्टार डेख्ल । महा मुस्किलसे अंग्रेजी डवाइ मुहम डर्ल । जुरि बुखार, खाँटि पुरि अइलसे बिर्वा उखाँरक चोखा डारठ । खरबुट्टी सब चिहिन्ल रहँठ ओ आपन लर्कन चिन्हाँइठ ।
आब उ डिन नैरहिगैल । डिन, पाख, बर्खा अन्सार जुग बड्लगैल । पूर्खन आपन नाट नट्कुरसे ओसिन डिन बिटाइ नैपाइ लग्ल । डाइ बाबा फें आपन लर्कनक भविष्य सोँच्क बजारिम डेरा ढैक पह्राइ लग्ल । बुडि बुबा, आजा आजि, डाइ बाबासे मस्टैना, खिट्रैना डिन छोट हुइटि जाइटा । बेन्सुक लर्का मुबाइलम आपन मुरि जोर लग्ल । आझ काल्हिक लर्कापर्का और भाषा ओ समुदायक लर्कन संघ घुलमिल हुइ लग्ल । ओइन्क ढ्यार रिटभाँट, आनवान, सब उटार लग्ल । ढिरढिर आपन रिट भाँट, चाल चलन, बोलि भाषा, आपन संस्कृति, पहिरनह एक पाँजर ठँट्यइटि जाइट । जौन अइना पुस्टह एकडम नोक्सान करि ।

भाषा, रहान, चलन मनैनक सभ्यता, संस्कार ओ सहचिनसे जोरल रहठ । जस्टक मनै आपन रान परोसम करोट लेटिजाइट ओस्टक भाषा संस्कृति फें ढिरढिर डान डान्चे फरक हुइटि जाइटा । कह खोज्लक भाषा सदिमान एक्क नैरहठ, जुग जमाना अन्सार ढ्यार ठोर बडलटि जाइठ ।
जस्टक मनै जुग जबाना अन्सार आपन्ह प्रविधिसे सेँठैटि (हिरगरसे जोर्ना) जाइट, ढ्यार काम फें लिरौसि बन्टि जाइटा । आब रहट रहट मनै पुरा प्रविधिक आस कर लग्ल । पहिलक जस्ट साहा बर्खम मनैन सख्लाह्रा बलैना, बाटबट्कोहि लगैना, सब डिमाकसे भुलैटि जाइट । आझ काल्हिक मनै अघट्यक पूर्खनहस कमासु नैबिल्गठ । सब जाँगर च्वाँर होगैल, ओइन्ह प्रविधि आपनओर मोहन्याँ लेहल । रान परोससे राइसल्ला मस्यौरा लेनाटक डुर बा, आब सब गुगलम उपाइ खोज लग्ल ।

मनैनह चट्टुर करैना जो भाषा हो । नै ट मनैनसे चट्टुर और जिव जिन्वार, पसपौहा, किरा मकोरा फें रट जे ? आजुक दिन भाषक सहारासे मनै यि ढर्टिम सबके उप्पर आपन रजगज (डबडबा) चलाइट । भाषाक सहारासे मेरमेरिक खोजविन करट । डुन्याभरिक लौव लौव चिज सिर्जाइट ओ आपन कामह प्रविधिसे जोर्क लिरौसि बनाइट ।

उप्पर कह खोज्लक, भाषा ओ प्रविधिह जोर सेक्लसे कामह फें एकडम लिरौसी हुइना, समयक फें बचोट हुइना हुइल । एक ठाँउक मनै ड्वासर ठाउँक मनैनसे सहजे बाट चिट बट्वाइ सेक्ना, आपन गुन सिखाइ सेक्ना ओ सिख सेक्ना फें हुइल ।

आझ अंग्रेजी भाषा डुन्याभर काजे चट्कल बा ? काकर कि यि भाषा बहुट पहिलसे प्रविधिसे नखाइल बा । अत्याधुनिक प्रविधिसे अंग्रेजी भाषा जोरल बा । आब्ब चलैना इन्टरनेट, हेर्ना अनलाइन समाचार, अनलाइन व्याकरण, अनलाइन शब्दकोष सब अंग्रेजी भाषाम सहजे भेटाइ सेक्जाइठ । मेरमेरिक एप्स (प्रविधिक भाषा बुझ्ना एप्लिकेशन) अंग्रेजि भाषाम बेल्सल बा । आझ आइल प्रविधि बेल्सक लाग अंग्रेजी नैसिख्ख नैहुइना हुइलागल । अघट्यक बुह्राइल पुरान मनै जे ट एकडिन फें पाठशालाक डुह्रि नैडब्ल हो । कर्या अक्षर भैस बरावर कहँठ, उ फें मुबाइल चलाइट चलाइट एबिसिबि, नाइन, एट, सब चिन्ह लग्ल । कहखोजलक भाषाह प्रविधिसे जोर सेक्लसे भाषाक उमेर महा नम्मा हुइ सेकठ ओ भाषाह सह्यार (सुरक्षित) सेक्जाइठ । ओ प्रविधिक सहारासे, आब जलमना लर्कन फें आपन भाषा, संस्कृति जानक लाग मोहन्याइ सेक्जाइठ ।

अब्बा हमार गाउँ घरम खुलल ढ्यार पाठशाला स्थानीय भाषाक घ्याँचा बुज्टि जाइटा । गुन सिखैना नाउँम जबरजस्टि औरक बोलि भाषाम लर्कनक डिमाकम जोर डारटा । राज्यक अघट्यक (आउट डेटेड) शिक्षा नीति, नेपाली भाषाम पह्राइ पर्ना, आम्हिन फें लठ्गोरि डार डार पह्रैटि बाट । गुन ट लर्कनक बोल्ना भाषाम सिखैलसे पाछसम सम्झ सेक्ना (दीर्घकालिन) रहि । अँइठ गुँइठ करकर सिखल गुनक (विद्या) का भर ? आब्ब, ढ्यार डाइ बाबान के झुकाव फें अंग्रेजी बोली भाषाम बाटिन् । चाहे कल्टर भर रुप्या लाग जाए, रिनढन कहारक फें आपन लर्कनक घ्याँचम टाइ, पुट्ठम बेल्ट जरुर बाँधट । यि ओइन्क सौख भर कह नैमिलि । बिचारन आपन सारा जिन्गि आनक घर मँजोरी ढटोरी, कमैया, बुक्रहि लाग्क पाइपाइ जिन्गि मोल कटैल बाट । आझ ओह गाइखाने (अंग्रेजी) बोलि बोल्क खाइ ओ लगाइ पुग्टा कलसे ओइन हौस लग्ना बाटह अन्ख्वार नैमान परि ।

धन्गर मनैनक बाट छोरो । गरिब, डुख्यारि फें आझ आपन लर्कन सौखसे नाइ बेन्सुक मज्बुरिम पर्क आनक बोलि चाहे अंग्रेजी, चाइनिज, जापानी कोरियन रह मोल डारक सिखाइ डटल बाट । आनक भाषा जन्लसे लिरौसिसे रोजगार पैना, पैसा सहजे कमाइ सेक्ना हुइलक ओर्से आझ स्थानीय मौलिक भाषाक, ठेँट बोली किनार (गिर्ना खतरा) लग्टि जाइटा ओ और भाषा आँङ लेटि जाइटा ।

आब्ब धन्गर (विकास हुइल) ड्यासक भाषा सिख्ना, बोल्ना, लिख्ना, पहर्ना लहर डेख्क सदीयोंसे पुर्खनके बोलि ढिर ढिर नामेट हुइटि जाइटा । स्थानीय बोली, रहान, चाल चलन बिस्रैटि जैना कलक अघट्कय पूर्खनसे नाँट ओ सोँरिक (सम्बन्ध) नाखा छुट्टी गैलक हो । आपन मौलिक सहचिन मेट्टी गैल हो । यि टाँर (लहर) रोक्ना कलक लड्यम बान्ढ्वा बहान्क पानीह टिकरा खर्कैना बराबर कर्रा काम हो ।

ओह मार लड्यक पानीक ढार, भेँउराक टारसे मिलाक लड्या नहङल्से और ढिक्वा पुग सेक्जाइ । उप्पर सिर्क खोज्लसे नाट लड्या सहज नाँघ सेक्जाइ, उल्ट नाकम पानी पेल्क गट््ठुक केल लागि ओ बुह्रमुना ढन्ढा हुइ ।

लर्कन डवाइ खवाइहस मुह डाब डाब खवइल्से, पाछ उल्टि कर सेक्ठ । ओह मार थारु भाषा सिखाइक लाग थारु भाषाह प्रविधिसे सँेठैलसे केल आब जलमना लर्कन थारु भाषाओर मोहन्याइ सेक्जाइ ओ अघट्यक पूर्खनक गुन लिरौसिसे सिखाइ सेक्जाइ । यिहा भाषाह काजे प्रविधिसे जोर्ना कना कुछ बाट अंग्रयाइ खोजल बा । कुछ अप्न फें ठपठाप कर्बि ।

थारु लोक बट्कोहिक एनिमेशन, कार्टुन, एप्स, गेम बनैना जरुरी
आझ काल्हिक जलमना लर्का सब ढिँर्हिमसे मुबाइल चलाइ जन्ल रठ हुँ । डाइक दुध डिनभर नैपहि ट फें ठिक बा मनो मुबाइल हाँठम नैपैहि ट च्यँहर च्यँहर कर लग्ठ । लर्कनक मुबाइलओर रहल लगाव डेख्क आब थारु भाषाह फें प्रविधिसे डुर ढार नैसेक्जाइ कैख लख काट सेक्जाइठ । थारु भाषा बेलसक मुबाइल एप्स बनाइ परल । लर्कन मोहन्यैना थारु लोक बट्कोहिक एनिमेशन (नेङना चित्र) बनैना जरुरि होगिल । ढ्यारनक थारु बट्कोहिक कार्टुन सलिमा, बनाइ परल टाकि आब जलमना लर्का थारु बोलि भाषा ढ्यार जसिन ओह हेर्क अप्नह सिख सेकंै । आब लर्कन लोभैना सब चिजबस्टो प्रविधिसे जोरक थारु भाषाम ढ्यार प्रविधि सिर्जैना जरुरि होगैल । थारु गुन सिखैना हो कलसे डुडल (एक्ठो प्रविधि बोलि अन्सार लिख्ना) फें थारु भाषा सिखाइक लाग काम लाग सेकि । थारु भाषाम सप्टवयर सिरजाइ परल, थारु भाषाम गेम बनाइ परल टब केल लर्कनक मन स्थानीय भाषाम टान सेक्जाइठ ।

थारु बाल कथा, चित्र कथा लिखाइ ओ छपाइ
आब छपैना ढ्यार बाल कथा थारु भाषाक पिक्टोरियल (चित्रकथा), थारु भाषाक बट्कोहि, लर्कनक किताप थारु भाषाक लिखाइम लेखकहुक्र बल डेखाइ परल । थारु भाषाम लिखना पहर्ना किताप बजारभर छिट्कैना टाकि सहजसे यि पाइसेकैं ओ सिख सेकंै । सब थारु भाषाक लेखक, थारु बुड्यार मनै कुछ बर्खा (बर्ष) आपन लिखाइह थारु भाषाम न्यौछार करि । यि लगानि आपन मौलिक भाषाक सहचिन बचैना सगुनक कामम लगाइ ।

थारु भाषाक लिखल चिजह अनलाइन, विद्युतिय सिखाइम बड्लना
थारु भाषाम लिखल आम्हिनसम खोजलहस किताप नैभेटाइ सेक्जाइठ । बहुट कम किताप छपल बा । उ फें सबजे सहजे पुग सेक्ना ठाउँम नैहो । ओह मार छाप स्याकल किताप लेख, कविता, गित गजल निवन्ध जट्रा बा अनलाइनम या ट विद्युतीय सिखाइ, इ–लाइब्रेरी बनैना परगा डाब परल । लौव छप्ना थारु कितापह चहाँ जसिक अनलाइन प्रविधिसे जोर परल । आम्हिनसम छापल सब थारु व्याकरण, थारु शब्दकोषह अनलाइन शब्दकोष बनाइ परल । यी अनलाइन थारु शब्दकोषसे ढ्यार थारु लर्का आपन मौलिक ठेँट् शब्द खोज सेक्हि ओ जान सेक्हि ।

थारु भाषाहे अनलाइन ओ वेभसाइटसे जोर्ना
थारु भाषाह बेलसक भरपुर मेडिया, अनलाइन, पत्रिका, रेडियो, टिभिम गुड्गर (गुणस्तरीय) कार्यक्रम सिर्जाइक परल ओ चलाइ परल । आबसम कुछ थारु नाउँक अनलाइन खुलल बा, टब्बु फें खसमेभ्रmा हिसावसे (नेपाली, थारु, अन्य) भाषाम फें सन्चालन हुइट डेख परट । व्यावसायिक हिसाबसे यि ओइन्क मजबुरि हुइसेकठ यी बाटह स्थानीय पालिकाह भाषा संस्कृति बचाइक लाग जवाफदेहि बनाइ ओ भाषा सह्यारक लाग बाट उड्गराइ ओ पालिकाक वेभसाइटम फें स्थानीय भाषाक पेज बनाइक लाग जोर लगाइक परल । यि कामसे लर्का आपन भाषाक रस सहजे लिह पैँहि ।

थारु पाठशाला ओ पूर्खन गुन सिखाइ
थारु भाषा बेल्सक लाग ठाउँ फें चाहठ । उ हो थारु पाठशाला । थारु पाठशाला थारु गाउँँघरसे भारि विश्वविद्यालय और कहुँ नैहुइसेकि । ओहमार आपन घरम लर्कन और भाषा लौवसे सिखाइटि, टब्बु फें कुछ समय आपन थारु भाषाम लर्कनसे स्याकटसम बाट करि । आपन लर्कन अघट्यक बाट बट्कोहि सुनाइ, आपन जानल गुन सिखाइ । आपन भाषा, संस्कृति, डेउडुर्गा, सब चिन्हाइ । गाउँम खुलल सामुदायिक पाठशालाम स्थानीय भाषाम पह्राइ लिखाइ कर सेक्लसे और मजा । थारु काम लग्ना गुन जस्ट, मेरमेरिक हरचाली कर सिखैना (पूर्व व्यवसायिक शिक्षा), खानपिन बनाइ सिखैना (पाकशिक्षा), थारु पौराणिक उछलकुद (शारीरिक शिक्षा), रेखदेख, स्यावा सत्कार, रहान, चालचलन सिखैना (नैतिक शिक्षा) सब मेरिक गुन संगार्क थारु पाठशालाक लाग पाठ्क्रम बनाइ ओ लर्कन सिखाइ । यि परगासे पूर्खनक मौलिक सहचिन ओ पुर्खनक सिरजाइल चिजबरन लिरौसिसे सह्यार (संरक्षण) कर सेक्जाइ ।

शिक्षा नीति भिट्टर थारु भाषाके ठाउँ
थारु भाषाह अनुशासित, लिरौसी बनाइक लाग, उद्देश्य सहित थारु पाठ्यक्रम ओ पह्रैना किताप स्थानीय बोली भाषम हालि छपाइ परल । यकर लाग भाषाविद् पाठ्यक्रमविद्, भाषाशास्त्री मनैन सख्लाह्रा लगाक हुइलसे फें यि काम हालि निप्टाइ पर्ना डेख परट । संगसंग स्थानीय भाषाम पह्रैना कामक लाग पालिकासे मिल्क शिक्षा नीति फें बनाक आघ परगा डबना जरुरी होगैल ।

थारु भाषा सिखाइक लाग मनै निखर्ना
स्थानीय भाषाक किताप, पाठ्यक्रम पह्राइक लाग सिपार पह्रैना (दक्ष जनशक्तिह) मनैन निखार (तालिम) परल । उ फें आझ काल्हिक जुग जबाना अन्सार प्रविधिसे एकडम जानकार बनाइ परल टाकि थारु भाषाह प्रविधिसे जोर्क लर्कन फट्कारसे लिखाइ, बोलाइ, पह्राइ ओ सिखाइ सेक । यि कामक लाग स्थानीय सरकारह जुम्मा लगाइक परल ।

गुड्गर थारु गीत, मिर्डङ, सलिमा बनाइबेर चेट लगाइ
लर्का ढ्यार गुन सलिमा, भिडियो हेर्क सिख्ठ । आझुक लर्का, हिन्दी बोली सब प्रविधिसे जो सिख्ल ना ट एक दिन हिन्दी पाठशाला गैल, ना ट किहु गुरु टेक्ल । दुई तीन दशक आघ थारु सलिमा बन खोब झिस्करल रह । टैछोर मैछोर करँठ । कुछ मजा सलिमा फें बनल । कुछ थारु सलिमा आपन मोल फें उठाइल ढ्यार भर डुबकैल । सायद यिह बाटसे थारु सलिमा भुट्भुलाइल बिल्गट । आझकाल भर थारु गीत म्यूजिक भिडियो बन्ना लहर बेढ्ढब चलल बा जौन मिडिया प्रविधिक सुभ लक्षण मान सेक्जाइ । टब्बु फें थारु भाषाक गीतक नाउँसे जम्मा शब्द बिगारक या ट भोज पुह्र्या या ट हिन्दी शब्द ढार्क ढ्यार गीत निक्रटा । ढ्यार बोलि भाषा लर्का सलिमा गीतबाँस हेर्क ओ सुन्क फें सिख्ना हुइलक ओर्से यि बाटम ध्यान डेना जरुरी बा । बोली भाषाह मेडिया प्रविधिक सहारासे पाछटक फें संगार्क (संरक्षण) ढर सेक्ना हुइलक ओर्से यिहिम गहिरसे चेट लगाइ ।

स्थानीय भाषाह कामकाजी भाषा बनाइ
स्थानीय पालिका, सरकारी कार्यालय, सामुदायिक पाठशाला ओ और फें कार्यालयम स्थानीय भाषाम फें नागरिक वडापत्र, सूचना या समाचार, अर्जि (निवेदन) पत्राचार कर्ना व्यवस्था मिलाइक परल । आझकाल ट ढ्यार कार्यालयम डिस्प्ले बोर्ड स्क्रीन फें ढर्ल बा । कम्तिम फें स्थानीय भाषाम फें सूचना डिस्प्ले कर्ना बानी लागि टब फें स्थानीय भाषा कुछ आङ लिह सेकि ओ लौव पुस्टा आपन भाषाक मटलब बुझ सेक्हि ।

थारु बोली, रहान, रिटभाँट, गीतबाँस, चिजबरन उप्पर खोज
थारु भाषा बचैना, सिख्ना, पह्रना, बेल्सनाह पैंसा कमैना, रोजगारसे जोर परल । थारु भाषाके चालचलन, रिटभाँट, डेउडुर्गा, पुजाआँटि, थारु रहान, गीतबाँस, मिर्डंग, गहनागुर्या, थारु पहिरन थारुनक सिरजाइल चिजबरनम फें विद्यावारिधि करक लाग लर्कन हौस्याइ परल । थारु भाषा संस्कृतिह व्यावसायिक बनाइक लाग झ्याली पिट परल टाकि और जातक मनै फें हमार पूर्खनक भिट्टर डबल (नुकल) गुन खिट्खोर सेक्हि । थारु रिटभाँट खन्गर (समृद्ध) ओ मैगर रहल बाट प्रविधिक सहारासे डुन्याभर छिटकाइ । काल्ह यि बाटम खोजविन कर्ना मनैन हमार बोलि भाषा, रहान, गीतबाँस मोहन्याइ सेकठ । थारु सिपार मनै काम पाइ सेक्हि ओ मोल कमाइ सेक्हि ।

ओस्टक थारु गुन, थारु विद्या काम लगैना (व्यवहारिक) बनाइक लाग पूर्खनक बनाइल चिबरनह कलात्मक बनाक बजारम मोल मोलाइ फें कर सेक्जाइ, भल्हि अब्बा प्रविधिसे हट्क उ चिजबस्टो कामम नैबेलस जाइट टबु फें सजावटक लाग लोभौरि छोटछोट सहचिन (नमुना) भर बनाक बजारम छिट्काइ सेक्जाइठ । लौव पुस्ताह भाषा सिखैना, मेरमेरिक उपाइ हुइ सेकठ । आब्ब डेख परल बडलाब, लर्कनक प्रविधिसे लगाव अन्सार सायद हम्र थारु भाषाह प्रविधिसे जोर्लसे डुनुओर नाफा हुइ सेकठ कि ? एक ओर प्रविधि फें बुझ सेक्ना ड्वासर ओर आपन मौलिक भाषा फें सिख पैना । सप्वा फें मुजाइ, लट्ठी फें नैटुटे । जय गुर्बाबा ।

भाषाहे प्रविधिसे जोर्ना जरुरी

शेखर दहित