माघ टिहुवारः एक चर्चा

मानबहादुर पन्ना
२१ पुष २०८०, शनिबार
माघ टिहुवारः एक चर्चा

माघ टिहुवारः एक चर्चा

विषय प्रवेश

नेपाल एकठो विविध भाषा संस्कृति रहनसहन हुइलक बहुजाति, बहुसांस्कृतिक, बहुभाषिक मुलुक हो । हाल नेपालम १२५ भाषा एवम् १२९ ठो जातजाति रलक मुलुक हुइलक आहर्से हरेक जातजातिके फरक फरक आफन संस्कृति बाटिन । थारू नेपालके तराई ओ भित्री तराई कञ्चनपुरठेसे झापासम २५ जिल्लाम बसोबास करल पाजाइठ । नेपालम जनसंख्याके दृष्टिसे थारू जाति चौथौ स्थानम परठ । देशभर वि.स.२०६८ को सरकारी तथ्याङ्कअनुसार ५.७७ प्रतिशत करिब १५,२९८७५ सङ्ख्याले थारु भाषा प्रयोग कर्ठ कलसे सुर्खेतम थारुनके जनसंख्या ६८९० रहल बा । भर्खर लखागिन थारु उत्थान मञ्च सुर्खेतके तथ्याङ्कअनुसार ६१११ बा । हरेक जातिनके चाडपर्व, लवाइ खवाइ, बोली भाषा, संस्कार समग्र संस्कृतिम नै भिन्नता रहठ ।

टरटिहुवार मानव समाजह चौकस ओ चम्पन बनाइठ । सांस्कृतिक सम्पदाम थारू महा बलगर जाति हुइट । विविध जातजातिमध्ये थारु अलग जातिके रुपम पहिचान डेना जाति हो । आपन खालक भाषा, धर्म, कला, संस्कृति, सामाजिक रीतिरिवाज रहल यी जातिम बहुत टरटिहुवार बा । जस्ट गुरही, फगुइ, होरी, ढुरिया, गुरै, अस्टिम्किी, डसिया, डेवारी, माघ, समाचकेवा, जितिया पावैन आदि विविध टरटिहुवारमध्ये माघ एक महत्वपूर्ण महान टिहुवार हो । यी टिहुवारह थारू समुदायम माघ, माघी, माघे सक्रान्ति, तिला सक्रान्ति, खिचरा समेत कठ । थारूनके सबसे बरा टिहुवार हुइलक कारण स्थान विशेषअनुसार फरक फरक ढङ्ग टौरतरिकाले मनैठ । यी टिहुवारह लौव वर्षके रुपम, उन्मुक्ति दिवसके रुपम, सद्भाव र मेलमिलापके रुपम ओ नाचगान खुशीयाली मनाख डाडुभाइ, दिदीबाबुन, निसराउ (कोशेली) डेना, आपनसे बरा मनैनसे ढ्वाग सलाम लग्ना, आशिर्वाद लेना आदि विविध रुपमा मनैना चलन बा । यी टिहुवारम ढुमरु गीत, डफ गीत, मघौटा नाच जसिन टमान नाचफें कैजाइट ।

माघ टिहुवारके तयारी

माघ टिहुवार मनाइक लाग कम्तिम एक महिना अघारिसे तयारी सुरु हुइ लागठ । घरम रलक अनाज पानी रिझापकाख अन्डिक झ्वार बनैना, डारु, ढिक्री बनैना पिठा पिसैना, काठी पट्या टुर्ना, डोनी, टेपरी लगैना, ट्याल पेरैना आदि विविध पक्षके जोहो कैजाइठ । माघ टिहुवारके तयारीह निम्नलिखित बुँदाम देखागिल बा ।

१. मच्छी मर्नाः यी टिहुवारम अनिवार्य मच्छी टिना बनैना हुइलक कारण पैल्ह पैल्ह पुसके अन्तिमओहर २७, २८ गते मच्छी फेन मरठ ।

२. पिठा पिसैनाः माघ टिहुवारम ढिक्री अनिवार्य परिकार हुइना हुइलक ओहर्से माघक दुई चार दिन अघारि नै सकेसम्म लौव धानक चाउरके पिठा पिसाख ठिक्क बनाख ढैजाइट ।

३. अन्य परिकारके लाग आवश्यक सामग्रीके व्यवस्था कर्नाः यी टिहुवारम ढिक्री लगायत अन्य परिकार तरुल, गैँजी, खिचरी, खरिया आदि सक्कु व्यवस्था कैजाइट ।

४. जिटा मर्नाः पुस महिनाके अन्तिम दिनह जिटा मर्ना दिन कैजाइठ । यी दिन सुवर बंगुर काट्ख सिकारक व्यवस्था कैजाइट ओ दुरदुर रलक चेलीबेटिन माघ खाए बलैना फें कर्ठ । जिहीह पौह्नी लिह जैना फें कठ । माघ १ गतेक दिन कौनो फें काटमार करक निहुइट, रगत डेखाइक निहुइट कना मान्यता बा । यह अन्तिम दिन रातभर बरघरेक घर गाउँक सब किसानोन डाडुभाइ जुट्ख जम्मा होख आगी टप्टी ढुमरु गीत गैना, डफ कर्ठ ।

५. माघक लहानः माघ १ गतेक दिन लक्घक खोल्ह्वा, घट्वा, कुवाम मुर्घा बोल्लक पैल्ह पहरम लहाए जैना कर्ठ । लहाए जाइब्याला फुला लोट्या तामक सिक्का वा डलर पैसा, चौरक टिका टेपरामा लेख जाइ परठ । सिक्का पैसा लड्या ओल्ह्वाम लहाख सेक्ख पाछ जल देवताह फुला अपर्ण कर्ठ । चाउरके टिका बनाख लड्या, घाटम डाडुभाइसे टिका लगिक लगा कर्ना एकआपसम ढ्वाग सलाम कैक घर फिर्ता हुइठ ।

६. निसराउ कहर्नाः लहाख सेक्ख पाछ सब थारू पुरुष घरम आख निसराउ कहर्ठ । निसराउ खास कैख चाउर, उरुद, न्वान छुट्टाछुट्टै भाराम तिनचो वा पाँचचो उन्ज्राम झिक्ख छुट्याजाइठ । यी पुस्ताअनुसार अलग अलग भाराम ढैजाइट । असिख छुट्याइल निसराउ कोसेलीम थप कैख आपन चेलीबेटिन माघ डिवानीके दिन पुगैना कैजाइठ ।

७. ढ्वाग स्यावा लग्नाः निसराउ कहर्ना काम ओराख घरके सबसे बरा पुरुष वा महिलासे आपनसे बुह्रापाका पुर्खन ढ्वाग स्यावा लग्ना कैजाइठ । ओठेसे घरम बनाइल विभिन्न परिकारसँग खानपिन सुरु हुइठ ।

८. निसराउ डेनाः माघ २ गतेक दिन निसराउ डिह जैना प्रचलन बा । माघ टिहुवारके डोसर दिनह माघ डिवानी कैजाइठ ।

९. माघ टिहुवारम सांस्कृतिक गतिविधिः यी पर्वम विभिन्न भाका ओ लयम मघौटा नाच नच्ना, गीत गइना आपन उमेर समुहअनुसार समूह बनाख नच्ना खैना कार्यले गाउँम रौनकता थप्जाइट । नाचम पैंसा लुटैना, घरघरम नाच जैना माघक सौन्दर्य पक्ष हो ।

१०. घरायसी कामकाजके बाँडफाँडः माघक अवसरम घरका कामक बाँडफाँड कर्ना काम कर्ठ । जस्ट कि गरढुरिया छन्ना, घरम उमेर पुगल छाइछावनके भ्वाजबिया कर्ना कि निकर्ना, पैल्हक जबाना अनुसार कमैया बैस्ना कि निबैस्ना वा कमैया ढर्ना कि निढर्ना घरक लेनदेन बारे छलफल, साहु महाजनसे कारोबार के कर्ना, भात भन्सक लाग भन्सरेनके महिनाअन्सार बट्ना आदि विविध विषयम माघक दिन कर्ना करठ ।

११. सामूहिक काम कर्नाः सामुहिक कामकाजके लाग टिसर दिन गाउँम बखेरी बैस्ख यह दिन खोजनीबोझनी कर्ना गाउँक बरघ¥या, अगवा छन्ना कर्ठ । गाउँके सझ्या कुल्वा, बेठ बेगारी, सार्वजनिक कामके लाग योजना बनैना, डिउठान भुइभुह्यार, गुरुवा केसौका आदि सक्कु सामाजिक पक्षके व्यवस्था करना, ऊ जबाानाम छारा कर्ना कि निकर्ना समसामयिक विषयम छलफल कैख टुङ्गो लगाजाए ।

हरेक जातिके टरटिहुवारके आपन आपन खालके महत्व गरिमा ब्वाकल रहठ । समयके परिवर्तनसँग टिहुवार मनैना टौरतरिकाम फेरबदल हुइना स्वभाविक हो । काल्हिक दिन कसिन रह ओसहख आझ चल्ना बात निहो । वर्तमान समयम समाजके आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक एवम् राजनैनिक परिवर्तनसे टिहुवार मन्ना मनैना तरिकाम ढेर भिन्नता आइल बा । मुले आपन पूर्खासे मनैटी आइल संस्कृतिके मौलिकपनह भुलक चाँहि निहुइट । संस्कृति हमार पुर्खनके अमूल्य सैडान ओ निधि हो । आझकाल्हिक लौवपुस्ताम आपन भाषा संस्कृतिप्रति लगाव निडेख्जाइठ । यी सबजहनके चिन्ता ओ चासोके विषय हो । थारु आपन फरक ढङसे मनैना माघ टिहुवारसम्बन्धी महोत्सव वा अन्य कार्यक्रमके आयोजना कैख मनैना सकारात्मक बात हो मुले आधुनिकताके नाउँम तडकभडक कर्ना उचित निहो ।

असिख हमार पुर्खा हुक्र तल्कालीन समयम माघ टिहुवार परम्परागत मनैल । ज्या रलहिन ओहअनुसार कर्ल । मुले हाल वर्तमान समयम आब माघक दिन एकठो लौव जोश जाँगर उमङ्ग लेक समाज ओ संस्कृतिह लौव उचाइम पुगैना जरुरी बा । काल्हिक दिनम हमार पुर्खा हुक्र ढेर साँसट भोग्ल, जिम्डारके शोषण, दमन, थिचोमिचोम पर्ल आनक दास बन पर्लिन । आब वाकर सटाहा सामाजिक एवम् सांस्कृतिक रुपान्तरण हुइना जरुरी बा । राज्यसमेत कमैया कम्लहरी मुक्त घोषणा कर्लक दशकौ बिट्सेकल अहमिन हमार स्थितिम सुधार निहुइल हो । हरेक राजनीतिक दल थारुन भोट बैंकके रुपम प्रयोग कर्टि बाट । हमार वास्तविक उन्मुक्ति अहमिन हुइल निहो । ओहमार आब मनैना माघ टिहुवार जात्तिक उन्मुक्ति डेना मेरिक आन्दोलनके रुपम मनैना जरुरी बा । थारु बुद्धिजीवि, समाजसेवी, अधिकारकर्मी, राजनीतिककर्मीहुक्र आब थारुन परम्परागत सोच ओ पुरातन शैलीसे हेर्ना नजर ओ विचारम परिवर्तन कर पर्ना जरुरी बा । राज्यके हरेक निकायम पहुच पुगाइक लाग नेपालके संविधानके मर्मअनुरुप थारु क्लष्टरअनुसार शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारम पहुच पुग निस्याकठो । राज्य हमहन डुसर दर्जाके नागरिकके रुपम हेर्टि बा । लोक सेवा आयोगके विज्ञापनम जनसंख्याके आधारम पाछ परल जातिन डेना आरक्षणम कन्जुसाइ कर्ल बा । यी देशके शासक हुक्र हरेक पाछ परल जाति, वर्ग, समुदायके हित ओ उत्थान हुइना मेरिक नीति नियम बनैलसे माघक मनैल बल्ल औचित्य हुइने रह । माघक उन्मुक्ति दिवस मनैलक सार्थक हुइने रह । आब माघ पर्वके योजनाम छाइछावन समयानुसारके शिक्षादीक्षा डेना, आत्मनिर्भर बनैना योजनाम बद्ल परठ । शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगार, आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक एवम् राजनैतिक, क्षेत्रम पाछ पारगिल थारु समुदायह सरकार, राजनीति दल, थारुनके हक अधिकारह कुण्ठित निकरक हुइठ । आफन हक अधिकारके लाग आन्दोलन, विद्रोह कर पैना, उन्मुक्ति दिबसके रुपम मनैना, माघम कैयो निर्दोष थारु नेतन आजीवन जेलसे अहमिन मुक्ति निकर्ना सर्ज थारु समुदायउपर कैगिल अन्याय हो । राज्यके असिन व्यवहारसे माघ टिहुवार जो फिक्कल महसुस करैल बा । यहर सरकारके ध्यान कैह्या जैना हो ?

माघ टिहुवार थारुनके एकता, मेलमिलाप, सद्भाव, सहिष्णुताके टिहुवार हो । हम्र स्वयम् थारु फे यी टिहुवारके असल मौलिकपनह जिवन्त बनाख बचाए पर्ना जरुरी बा । माघक दिन घर फुटना, राजनीतिक दलके कमैया बन्ना, ढेर जाँरडारु पिना, टिहुवारम जाँर पिखकेल मनाइ परठ कना सोचम परिवर्तन कैक समयके मागअनुसार संस्कृतिह परिमार्जन कर निसेक्लसे संस्कृति जो धरापम पर स्याकट । आपन रीत चलनअनुसार डेउडुर्गन ढर्कैना छाँकीह सीमित कैख सेवनम न्यूनीकरण लान पर्ना जरुरी बा । ओहमार आझुक वैज्ञानिक युग सुहैना संस्कृतिम रुपान्तरण कर परठ ।

सामाजिक सहिष्णुता तथा आपसी समझदारीके विकास करैना माघक आपन खालक महत्व रहल बा । सबल एवम् सक्षम लौव नेतृत्वके चयन कर्ना सुअवसरके प्रदान कर्ना, प्रजातान्त्रिक तरिकासे गाउँके सहभागिताम विकासके योजना बनैना, सामाजिक संस्कार सांस्कृतिक कार्यसे आपन इष्टमित्र बिचके सम्बन्धम फे प्रगाढ हुइना असक माघ टिहुवारके असल गुण सब जातजातिन असल सकारात्मक विचार प्रदान कर्ल बा ।

निष्कर्षः

माघ टिहुवार थारुनके राष्ट्रिय महान टिहुवार हो । यी टिहुवार सामाजिक सद्भाव, सहिष्णुता, मेलमिलाप, आपसी व्यवहारह मर्यादित, सम्मानित, आदरणीय र आतिथ्यपूर्ण बनैना असल पाठ ओ संस्कार सिखाइठ । सरकार फे यी टिहुवारह थारुनके महान टिहुवारके रुपम मान्यता डेलक ओहर्से माघ टिहुवारके महत्व गरिमा बह्रल बा । यी बात थारुनके गौरवके विषय फे हो । आझुक परिवर्तनशील जुगम समाज संस्कृतिह फे विज्ञानके सापेक्षताम अघारि बह्रैटी मौलिक असल पक्षके जर्गेना कर्ना जरुरी बा । वर्तमान समयम थारु समुदाय फे विभिन्न पेशा, व्यवसाय, रोजगार आदि विविध क्षेत्रम व्यस्ततताके कारण औपचारिक रुपमा केल मनागिल पाजाइठ । यी टिहुवारम सरकार १ दिनके केल बिदा डेना हुइलक ओहर्से मजासे मनाइ फे निसर्ना कम्तिम थारु कर्मचारीन ३ दिनसमके बिदा डिह पर्ना माग उठल बा । मुले हम्र सब थारु बुद्धिजीवि, कर्मचारी, व्यवसायी, विद्यार्थी, किसान सब सरोकारवालाहुक्र यी टिहुवारके महत्व ओ गरिमाह मध्यनजर कैख पर्वह मर्यादित बनैटी लैजाइ पर्ना आझुक आवश्यकता हो ।

मानबहादुर पन्ना
लौबस्ता, सुर्खेत

माघ टिहुवारः एक चर्चा

मानबहादुर पन्ना