माघके महत्व ओ थारु समुदाय

श्रीराम चौधरी
२४ पुष २०८०, मंगलवार
माघके महत्व ओ थारु समुदाय

माघके महत्व ओ थारु समुदाय

श्रीराम चौधरी

थारू भूमिपुत्र हुइट । सायद यी बातम दुईमत नैहोकी, थारू मानव सभ्यताक प्रारम्भिक चरणठेसे जमिन, जंगल ओ जलसे डब्नीभिर्या खेल्टी अइल । इह ऐतिहासिक कारणसे थारून्हक हरेक संस्कृति, परम्परा, चालचलन ओ सामाजिक मूल्य मान्यता जल, थल ओ जंगलमे घुलमिल हुइटी आइल बा । थारून्हक आपन खालक सामाजिक मूल्य, मान्यता ओ धर्म बा । बिशिष्ट मेरके रीतिरिवाज, परम्परा ओ रहनसहन बा ।

हम्र प्रकृतिह मन्ठी । प्रकति पलपलम परिबर्तन हुइटा । प्रकृति जसिक परिबर्तन हुइटी जैठा हमार तन, मन, ओ भावफे अन्तस्करणम कुल्बुलाइ लग्ठा । सायद उह ओर्से हमार बिद्वान ओ भावुक पूर्वजहुक्र प्रकृतिसे बह्रटी गैल ओ प्रकृतिक मौसम परिबर्तनक संगसंग टरटिहुवार, गीतबाँस ओ मानबीय व्यवहारके बीचम अन्तरक्रिया होक संस्कृतिक जन्म हुइठा कना कहाइ बाटिन ।

आझ थारूनठे अनगिन्ती गीतबाँस, टरटिहुवार बा । जौनकि संस्कृतिसे प्रत्यक्ष वा परोक्ष रुपम जोर गैल बा । हमार टरटिहुवार हमारठे माघ, ढुरहेरी, ढुर्यागुरै, लवांगी, हरेरी, फगोइ, अस्टिम्की, डस्या, डेवारी, सवन्याँ सक्रान्ती, हर्ढावा, चुक्की, औली, पेन्ड्या, अँट्वारी, बर्कापूजा, रठलौसर्ना, ढुर्रालौसर्ना, सख्यानाच, घराई जसिन टरटिहुवार प्रमुख रुपम मना जैठा । यी टरटिहुवार सब्से बरवार टिहुवार माघ हो ।

माघ थारू कैह्यासे मनाई शुरु करल हुइहीं ? यी एक खोजक बिषय हो । तर माघ टिहुवारक आदर्श ओ दार्शनिक पक्ष हेर्लसे यी टिहुवार मानव सभ्यता विकासक पैल्हा चरण जेहीह आदिम साम्यबाद कैजाइट । वाकर डोस्र चरण ओर्से शुरुहुइल कैख हम्र अनुमान कर सेक्ना ढेउर तथ्य देख परट । काजेकी उह ब्यालमसे मनै झुण्ड झुण्ड बैठ्क आपन शत्रुनसे लरभिर सिखडर्ल रल्ह । उह कबिला युगम सक्कु काम व्यवहार सामूहिक रुपम ह्वाए । महत्व ढर्ना टिहुवार हुइल ओर्स याकर नजिके तरतम्मे बाटस । नच्ना, गैना, खैना, ओ ढोकभेटसे फे माघम गाउँभरिक नेतृत्व चयनकर्ना वर्षदिनीक लाग ओ वर्ष दिनके लाग योजना बनैना पक्ष कबिला युगसे ढेउर लग्घ बा । असक कौनो टरटिहुवारम आपन गाउँक नेता÷रज्वा रोज्ना और जनजातिमफे बिल्गाइठ तर याकर प्रकृति फरक फरक हुइ स्याकट । हम्र इतिहास पह्रबेर थाहा पैठीकी लिगलिग कोटम करिब ३०० वर्ष पैल्हसमन मगर समुदाय दश्यम डौर्ख जे जित उह उहाँक रज्वा बन । ओस्टख हमार थारू समाजम माघम बहुत सौहार्द ओ प्रजातान्त्रिक तौरतरिकासे गाउँक नेतृत्व जस्त मटाँवा, बरघर, ककन्दार, अगहवा, भल्मन्सा, चौकीदार ओ और पदक चयन हुइट । माघक महत्व बारेम कुछ चर्चा असिक कर सेक्जाइट ।

क) माघ ओ जल बीचके सम्बन्धः

माघम खाजैना परिकारमध्ये मच्छी, गेक्टा ओ घोंघी प्रमुख हो । यी तीन्यौ चाज पानीम मिल्ठ । उह ओरसे माघक लाग थारूहुँक्र २÷४ मैन्हा पैल्हठेसे लडियम टिप, वाहाँके व्यवस्था कै रख्ठ । ओस्टक लग्घक खोल्हीखापटम भिंउरा डर्ना ओ बररेर्वा रखैना काम फेन कर्ठा । असिक रखाइल मच्छी गाउँभरिक मनै सामूहिक रुपम मर्ठ । माघक १÷२ दिन आघसे मच्छी, गेक्टा कहर्ना ओ घोंघी कहर्ना काम शुरु हुइट । जौन गाउँम मच्छी गेक्टा, घोंघीक् लाग खोली खावट नैहो, हुँक्र बहुत दूरदूरसम जाल हेल्का टापी लेख मार जैठ ।

आझकाल आधुनिक विकास कटिकी विनासअसक हुइल बा । लडिया खोल्ह्वम बीष डर्ना, बम फेक्ना, धानम रासायनिक मल ओ बिषादी छिट्ना चलन आख सारा मच्छी, गेक्टा, घोंघी नष्ट हुइटी बाट । यी हमार संस्कृतिम प्रहार हुइलक एकठो पक्का दशी हो कैख हम्र बुझ पर्ना बा ।

ख) माघ ओ बन्वाँ बीचमे सम्बन्धः

माघ टिहुवार प्रत्यक्ष बन्वँमसे जोरगैल बा । माघम चहना काठी, चिर्ही डोनी, मधीडोनी, डोस्कीडोनी ओ ढिक्री उस्नकलाग चहना पटया सक्कु बन्वँमसे आइट । ओत्रकेल नाही सस्रार डेना काठी ओ माघक लाग शिकार ख्यालकलाग फेन बन्वाँ चहठा । कुछ दशकसम्म थरुहट क्षेत्रम बन्वँक कमी निरह । जव गैर थारू बसाईसराई कैक अइल त दिन दुगुणा रात चौगुना जंगल बिनाश कर्ल । आझकाल ‘बाम भगाख पुस्टा सओर्ना’ कह असक सक्कु बन्वाँ राज्य नियन्त्रण लेल बा या सामदायिक बन्वाँ बनल बा, जेम्ने थारूनके पहुँच नैहो । ओेहेओर्से शिकार ख्याल केल नाही मनका काठी पटयाफे कर निमिलट ।

कौन रुख्वक काठी कट्ना, कौन रुख्वा बचैना, कसिन पटया टुर्ना, कसिन पटया नैटुर्ना, कौन जनावरके शिकार खेल्ना, कौन जनावर बचैना हमार पुर्खा जन्ल रलह तर आझ हमार समाजहे बन्वाँमे बन्देज लगा जैटी बा । यी हमार संस्कृतिम हुइल डोसर प्रहार हो ।

ग) माघक ओ जमिन बीचके सम्बन्घः

माघ पर्ब ओ खेतीपातीक बहुत लग्घक सम्बन्ध बा । पैल्ह पैल्ह डसंैह्या नाचक ‘बर्खा भर कर्ली खेती, माघम फुन्यैली सखिए हो ।’ कैख गीत गा जाए । जत्तिसे जब थारून्हँक आपन जग्गा रह । मनभर खेती कर्ना, माघम मन्का खैना पिना राहरगित कर जाए । तर आझकाल अवस्था उल्टा बा । साराका सारा थारू गरिबीम पिसल बाट । आजकाल हमार गीत अइसिन गैना अवस्था बा ‘बर्खा भर करल खेती माघम ओरागैल, सखिए हो ।’

यीहिमसे का प्रमाणित हुइठा कलसे थारू जमिनमसे विस्थापित हुइल ओर्से याकर प्रत्यक्ष असर हमार महान टिहुवार माघमफे परल बा । हम्र आझ जमिनमसे विस्थापित हुइल ओर्से मजासे माघ मनाइ निस्याकठुइ । आझ हमार हजारांै हजार डाडुभैया ओ डिडीबाबु लगायत कबिलाहुँक्र कमैयक नाउँम सन्झ्या बिह्न्या मुहम मार निजुहाइ निस्याक ठुँइट । हँुक्र कसिक माघ मनाइ ठुँइही ?

घ) माघक सामाजिक ओ सांस्कृतिक पक्षः

माघ आइल से २÷३ दिन आघ गाउँक ख्याल बैठट् । यिहिम मघौटा सरजामा खास कैख शिकारक व्यवस्था कर्ना ओ काठी पत्यक सरसल्लाह हुइट । उह सल्लाह अनुसार माघक अघिल्का दिन मच्छी मारजाइट । सुअर काट्ख शिकारक व्यवस्था कैजाइट । माघ अघिल्का दिनसे शुरु होजाइट । पुसके अन्तिम दिन सुअर मर्ठ । खैठ पिठ ओ साँझख ढुमरु गीत गैठा । मन्डरा ओ डफक तालम छोक्रा नाच कैजैठा । खैनाम शिकार, मच्छी, घोंघी, गेक्टा, उस्नल गैन्जी, तरुल, उस्नल भात ओ ढिक्री तथा अन्डिक झ्वार प्रमुख रठा ।

रातभर नाचगान हुइठा ओ ढुमरु गीत गाजैठा । जब भोर बिन्ह्या हुइठा तब प्रत्येक घरमसे ठारु मनै लग्घक लडियम लहाए जैठ । माघम महिलनम कामक बोझ बहर्ना ओर्से हुई हुँक्र लग्घक कुँवा, पानी, पढेरुवाम लहैठ ओ प्रकृतिसे लर्कापर्कक बरफे मग्ठ । लहाख सेक्क आपन लुगा चोख्याइक लाग स्वान पानी छम्कठ । तर सक्कु ठाउँम यी चलन नैहो ।

लुगा लगाख सेक्ख पानी घाटम टीका लगैना चलन बा । हमार टीका उज्जर चाउर पिठक रहठ । टीका सब्से पैल्ह गाउँक मटावमसे शूरु हुइट । ओ क्रमशः उमेर ओ मान मर्जाद अनुसार टीका ओ स्यावा ढोकभेट चलट । टीका लगाख सेक्लसे नच्टी गैटी सक्कुज गाउँम अइठ । गाउम डग्रीम शुभ साइटक लाग भरल गग्री, लोट्या कलमसा पटियक खोंखी ओ फूला ढैखा कन्याहुँक्र स्वागत कर्ल रठा । सक्कुज गच्छे अनुसार दान कर्टि अइठ । लहाख घर अइलसे सबसे पैल्ह निसराउ कहार जैठा । निसराउम खास कैख चाउर, न्वान, उरुड, आदि रहठ । पाछ यी निसराउ काह्रल अनाजमे आउर ठप्पन कैक आपन चेलीबेटीन डेजाइट ।

याकर पाछ स्यावा ढ्वाक चलट । उमेरले कम मनै आपन मान्यजनहुकन ढ्वाक सलाम लाग्ख आशिर्बाद लेठ । ओस्टख आपनसे छा्ेटी लर्कन चेलीन ओ भैयन आपन सकारी अनुसार रुप्यापैसा दानफेन कैजाइट । याकर पाछ घरक पस्कक गिन्यौर बैट्ख जाँर, डारु, ढिक्री ओ मिठमिठ परिकार खाजैठा ।

घरक खानपीन निम्जलसे आपन गाउँघरक चलन मान्यजन हुकन स्यावा ढोक कर घर घर जैना चलन बा । यी ब्यालम गाउँक हरेक घरम जैना वर्ष दिनसम एक आपसम हुइल टिटमिठ सम्बन्ध बिस्राखसँग खैना फुन्यैना कैजैठा । माघक दिन सक्कुज स्वतन्त्र रठा । जब डुपहर हुइट ट लर्का लर्कन्हँक संग युवायुबती, बुढापाका आपन समकक्षीसँग झुण्ड बनाख नाचगान शुरु कर्ठ । सबसे पैल्ह मटावक घर बखेरी बैठट । प्रत्येक घरक गुरढुर्यन नाचम पैसा लुटैठ । घर घर जैना नच्ना ओ दान दक्षिणा लेना खैना पिना चलन बा । पाछ यी उठल पैसा नचुइयन चुक्कीक रुपम शिकार मच्छी खैना चलन बा । यहिन माघ्ली कैजाइट ।

ङ) माघक राजनीतिक पक्षः

माघक टिहुवार थारून्हँक राजनैतिक पक्षमफे भारी महत्व ढारट । याकर बारेम असिक उल्लेख कर सेक्जाइट ।

१) माघ डेवानी ओ बखेरीः

माघक सक्रान्ति डोसर दिन माघ डेवानी मनाजाइट । प्रत्येक घरक गुरढुर्यन आपन आपन घरसे करैम मड ओ जाँरलेख मटावक घर माघ डेवानी मानजैठ । मटावक घरम गाउँभरिक बखेरी÷खेर्या चलट । बखेरीम वर्षदिनक गाउँक गतिविधि समीक्षा कैख मटावाँ, गुर्वा, चौकीदार आदि छनौट हुइट । ओस्टख यी वर्षम का कर्ना जस्टख सरक बनैना, कुल्वा, नहर बनैना ठेसे लेख घर बनैना ओ छारा कर्ना, घर फुट्ना जसिन विषयम गहन छलफल हुइट । ओ लौव वर्षक योजना बनाजैठा । यहिमसे आधुनिक जबानाम राजनीति कर्ना ओ राज्य संचालन करुइया मनै ढयार सिख्ना बात बा ।

२) खोजनीबोजनीः

माघक खाइल पियल ऋण ठेसे लेख और जन्हँक जग्गा, लगैना मोही ओ कमैयन मलिक्वनसे वर्ष दिनिक हिसाबकिताव फछ्र्याेट कर्ना ओ लौव सम्झौता कर्ना कामह खोज्नीबोजनी कैजाइट । यी परम्परा बहुत मजा हो । असिन परम्परा हमन का डेखाइट कलसे हमार पुर्खा बहुत कुशल व्यवस्थापक फेन रलह । तर पाछ यहम ढेउर विकृति आइल । छलछाम निजन्ना थारूहुक्र यी खोज्नीबोजनीक दिन जिम्डरुवनक शिकार बझैना खाभर ह्वाए गैल । काकरकी वर्षदिन कर्ना सम्म शोषण कैख खोज्नीबोजनीक दिन जिम्डार बरा लरम होक मन्का डारु शिकार खवाख जीवनघाती सम्झौताम मन्जूर कराइ शुरु कर्ल । ओ आम्हीफे कर्टि बाट । उह ओर्से सक्कु कबिला हुकन खोज्नीबोजनीक दिन बहुत सचेत हुइना सल्लाह यी लेखकके बा ।

च) माघक विकृतिः

माघ टिहुवार थारू समाज सुसंस्कृत रह कना प्रमाणकेल नैहो । आम्हीफे माघ मानवीय मूल्य ओ मान्यतक सन्देश डेटी बा । यी टिहुवार अपन मान्यजन हुकन मानमर्यादा, आदर सत्कार कर सिखैटी बा । ओस्टहक आधुनिक बिश्वव्यापीकरण जबानम बहुत मनोरन्जनक साधन हुइलसेफे आपन मौलिक पहिचान डेटी बा । वर्षदिनक कामक समीक्षा करना ओ योजना बनाए सिखैटी बा । टबफेन थारून शक्ति, सम्पति ओ सम्मानमसे बिमुख बनाइल ओर्से विविध खालक विकृति फे यीहम हुल जैटी बा ।

माघम सैल गाउँ मनै मट्वार हुइल मौका पार्ख चेलीबेटीनम हातपात, कुटपिट, लुटपिट, हुइना काम फें बहर्टी जाइटा । ओस्टख थारू संस्कृतिह मेटाख आपन स्वार्थ लुट्ना एक मेरके मनै हिस्यैना, जे मौका पैलसे खोज्नीबोजनीम कपटी सम्झौता करैना पक्षम जोरसे लागल बाट । यीमहफें बहुत सचेत हुइपर्ना बा । ओस्टख स्कुलीक शिक्षा लेहल हम्र आधुनिक युवा हुँक्रफें जान निजान्ख माघक आधुनिकता नाउँम गैर थारू गीतके सटहा अन्य गीत, भिडियो आन्ख मनोरन्जन कर शुरु कर्टी बाटी । यी भारी कमजोरी हो । संस्कृति हेरैलसे जातीय पहिचान हेरैठा कना बातम हम्र हरदम सचेत रह पर्ना बा ।

निस्कर्षः

माघ थारून्हँक सामाजिक इतिहासक दर्पण ओ हमार पूर्वजन्हँक सुन्दर सैडान हो । जेहीसे हमारठे तुलना कर्ना और टिहुवार नैहो । आपन गाउँह, आपन समाजह कसिक अप्नह बनाइ सेक्जाइट कना ढेउर आदर्श यिहीम बा । माघमसे हम्र एक सच्चा नागरिक समाजसेबी, राजनीतिज्ञ, योजनाविद ओ मानवशास्त्री बन सेक्ना ढेउर ओंरी भेटाइसेक्ठी । उह ओर्से माघ टिहुवारम अइटी रहल समस्याह हरबखत पहिचान कर्टि इहिन हटैना प्रयासम लग्ना समयके माग हो । जय गुर्बाबा ।

माघके महत्व ओ थारु समुदाय

श्रीराम चौधरी