शैल्य शिखरको छेवैछेउ

नारायणी दिज्यूलाई फकाउने काममा धेरै समय खर्च भयो । अन्ततः फकाउनै सकिएन । धनगढीबाट नारायणीदिज्यु, हेमन्तीदिज्यु र पत्थरज्यू गोकुलेश्वरसम्म संगसंगै आइस्सेको हो । धनगढीबाट आउने र जाने जीपको दोहोरो भाडा पनि तिरिसकिएको रहेछ । मेरो र शशीराम कार्की सरको आएकै बाटो नफर्केर दार्चुला भएर भारत हुँदै फर्किने योजना बन्यो । हेमन्तीदिज्युले पनि हामीसंगै जाने निर्णय गरेर पत्थरज्यूलाई पनि फकाइहालिस्से छ । तर नारायणीदिज्यूलाई गोकुलेश्वरमा छाडेर जान उहाँहरुको मनले मानेको थिएन । अनि लाग्यौं हामी सबैजना नारायणी दिज्युलाई फकाउन । तर फकाउन सके पो !

‘जाउँ दिज्यु जाउँ’ हामीले अझैं ढिपी गर्न छोडेका छैंनौं ।
हुन त दार्चुलाको बाटो जानको निम्ति नारायणीदिज्यूलाई त्यस्तो अफ्ठ्यारो त केही रहेनछ । उहाँको आफ्नै गाउँ हो, आफ्नै ठाउँ हो । महेन्द्रनगरतिर भासिएर वर्षौपछि आएको हुँदा आफन्तहरु सबैलाई भेटेर जानु पर्ने बाध्यता रहेछ ।

‘नभेटेर गयो भने गुनासो सुन्न पर्ने डर । सबैलाई भेटेर जाने समय छैन । कसैलाई भेटेर कसैलाई नभेटेर गयो भने झन् गनासो आउँछन् । फेरि आफन्तहरुलाई भेट्न बिना तयारी खाली हात कसरी जानू’ आफ्नो असजिलो भन्दै होइस्सिन्छ नारायणीदिज्यु । सबैभन्दा पाको मान्छेको नेतृत्वमा गयो भने हामीलाई धेरै कुराले ढुक्क त हुने थियो । तर दिज्युको बाध्यता बुझेपछि हामीले धेरै कर गर्न सकेनौं ।

नारा जोशीदिज्जूलाई नारायणीदिज्यु भन्न मन लाग्छ । नरलाई स्त्री लिङ्गी बनाएर उहाँको नाम नारा राखिएको हो वा नारायणीलाई छोटो पारेर नारा राखिएको हो ? थाह छैन । तर दिज्यूको हृदय भने श्रीकृष्ण भगवानको नारायणी सेनाजस्तै विशाल छ । उहाँसंग जान पाइएको भए हाम्रो टोलीको नेतृत्व गराउन हुन्थ्यो । अब त्यो जिम्मा आइपरेको छ हेमन्तीदिज्युको काँधमा ।

गोकुलेश्वरमा चर्मण्वति नदीकै बगर निर ठडिएको अपी नाम्पा होटेलको आँगनमा नारायणीदिज्जुसित बिदा हुने बेलाको क्षणले पनि भावुक बनाइहाल्यो ।

‘महेन्द्रनगर आएर मलाई नभेटेर गयौ भने म त बोल्ने हैन’ भनिहालिस्यो दिज्जुले । ‘आज हजुर हामीसित दार्चुला गैस्सेनँ । हामी पनि महेन्द्रनगर गएपछि हजुरलाई भेट्ने हैनौं’ भन्न त मन नलागेको कहाँ हो र ? तर भन्न सकिएन । दिज्जुको स्नेहको अगाडि भाइको गुनासो धेरै बेर टिक्ने कुरा पनि भएन । छुट्टिने बेलामा नारायणीदिज्यु र हेमन्ती दिज्युले अँगालो हालेर रुँलारुँला जस्तो गरेर आँखा टिलपिलटिलपिल पारेको दृश्य भावुक भएर हेरिरहेँ ।

अन्ततः स्नेह र भावुकताको एउटा चिसो सुगन्ध छरेर हामी छुट्टियौं । चर्मण्वती साहित्य महोत्सवमा भाग लिन आएको टोली दक्षिण लाग्यो । हामी उत्तरतिर लाग्यौं । हाम्रो टोलीमा धनकुटाबाट आउनु भएकी कवियत्री जुनु घिमिरे पनि थपिनु भो । यही दार्चुलाका भाइ रमेशसिंह धामी पनि थपिएपछि हिडि पनि हाल्यौं ।

गोकुलेश्वर बजारको आडैबाट उभोउभो लाग्यो बाटो । चमेलिया नदी परपर हुँदै गइन् । ‘त्यो बाटो सिधै गयो भने मार्म लटिनाथ पुगिन्छ’ हाम्रो जीपका चालक शिव धामीले एउटा मोडनिर देखाएका थिए । आँखा तन्काएर त्यतातिर राम्ररी हेर्न नभ्याउँदै सुलुलुलु माथि पुगिहालियो । रिडिबाट बामीटक्सार जाँदाकै जस्तो ठाडै उकालो रहेछ यो बाटो पनि । यस्ता पहाडी बाटोहरु त नेपालमा जहाँ पनि छन् । तर पहाडी चट्टानलाई चिरेर बनाइएका बाटा र घुम्तीहरु यताका त्यति डरलाग्दा लागेनन् । बाटोले उँचाई लिएको लियै छ । फनपनी घुम्दै बाटो अग्लाअग्ला पहाडको चुली र थुम्काहरु पार गर्दै शैल्य शिखरको झन् अग्लो पहाडसित आँखा जुधाउन थाल्यो । नड्तोलाका घुम्तीहरु पार गर्दै उभोउभो लागिरहँदा सल्लाका वनहरुले आँखामा मोहनी लगाइरहे । सल्लाको वनजस्तै रमाइला छन् थुम, थुम्का र भीर, पहराका दृश्य पनि । कुनै कलाकारले फुर्सदमा बनाएका कुतुकमय चित्रजस्ता ।

बेंसीबाट उँभोउभो लाग्दै गएपछि चिसोचिसोको अनुभूति हुँदै गयो । एकैछिन अघि तल बेंसीमा हपक्क गर्मी थियो । आठ दश किलोमिटर नकुद्धै प्रकृतिको फरक रुप देख्न पाइयो ।

‘कोस कोस मे पानी बदले दु कोस मे बोली’ भन्ने उखान सम्झिएँ । यहाँ त तीन चार कोस बाटो नकाट्दै प्रकृतिको लीला फेरिन लागिसकेको छ । मध्य जेठमासमा पनि हरियै देखिए वन र पहाडी पाखाहरु । आँखाभरि शीतलता पस्किरहेका छन् हरिया दृश्यले । मनभित्र उर्लिरहेका छन् उत्सुकताका छाल ।

बाटो परवर पातलापातला बस्ती देखिए । ढुङ्गा र केतकीका रुखले बार लगाएका खेतबारीमा मकैका बोट हलक्क बढी सकेका छन् । रातो माटो भएकोले बारीमा मकैभन्दा अरु बाली देखिएनन् । मकैको एकल साम्राज्यमा मकैको हरियो शोभा मुस्कुराइरह्यो बाटोबाट दायाँ हेरे पनि बायाँ हेरे पनि । अविरल चलिरहेको हावासित फिरफिर गर्दै लय मिलाइरहेका छन् मकैका बोटहरु । रातो माटो भए पनि रसिला छन् पाखाहरु ।

सडक पिच छ । सवारी साधनको आवतजावत उति सारो छैन । एक्लैएक्लै कुद्न पाएकोले होला हाम्रो जीपका चालक शिव धामी निकै हौसिएका छन् । उनको मोबाइलमा घण्टी बजेको बज्यै छ । जीपमा ब्रेक लगाउन नपरेपछि र हर्न बजाउन नपरेपछि ढुक्कले मोबाइलमा कुरा गरिरहेका छन् उनी । एउटा कुरो टुङ्गिएको हुन्न अर्को घण्टी बजिहाल्छ ।

‘ए भाइ गाडी चलाउँदा यसरी मोबाइलमा इङ्गेज नहुनु राम्रो हो ड्राइभरले’ भन्दै छौं हामी । ‘केही हुँदैन सर’ हाँस्दै हामीलाई भरोसा पनि दिइरहेका छन् उनी । तर यात्रुको मनले कहाँ मान्दोरहेछ र ? उता उनको घण्टी बज्यो कि यता हामीलाई डर लागिहाल्ने । डर नलागोस् पनि किन । अग्लाअग्ला चुच्चे पहाडहरुको चुलीमै पुगँुला झैं गरेर बाटो माथिमाथि गैरहेको छ । तलतलका भीर पहरा र हरिया पाखाहरुपट्टि मुन्टो फर्काएर हेर्दा निकै माथि आइसकेको भान पर्दैछ ।

शिव धामीले आफ्नै स्थानिय भाषामा कुरा गरिरहेका छन् । उनले बोलेको भाषा भन्दा पनि उनको बोलाइको आरोहअवरोहले रमाइलो पनि लागिरहेको छ । यतातिरको बोलीचालीको शैली सङ्गीतमय लाग्यो मलाई । यतातिरका मान्छेहरुले आफ्नो भाषामा कुरा गरेको बुझिन त पुरै बुझिन्छ तर हामीले बोल्न खोज्दा यहाँको मौलिक स्वर हामी निकाल्न सक्दैनौं । भाषालाई फरक देखाउने भाषाका शब्दभन्दा पनि त्यसको उच्चारणको शैलीले रहेछ ।

नड्तोला र ठूलासैनका पातला बस्ती भरिएको अग्लो पहाड पनि पार ग¥यौं । उतापट्टि झन् अग्लाअग्ला पहाड देखिए । ‘ऊ त्यही हो शैल्य शिखर’ देखाए शिव धामीले । शैल र शिखर शब्दलाई चरितार्थ पारेर उभिएका छन् अग्ला पहाडहरु ।

‘यी पहाडको चुच्चोमा गएपछि देखिन्छन् अपी र सैपाल हिमाल !’ हाम्रो उत्सकता मेटाउँदै छन् उनी । झन्झन् बढ्दै छ उत्सुकता ।

शैल्य शिखरलाई छेक्ने एउटा पहाडको काखैकाख तन्किएको सडक पश्चिमतिर तन्कियो । बाटोमा बगौरा र ग्वानी नामका गाउँ आए । सडक उँभोउँभो लाग्यो फेरि ।

‘यो चौतलीचौर हो’ बोले शिव धामी । तर वरपर कतै पनि देखिन्नन् चौर । ‘ठाडो पहाडको डिलमा कोच्चिएर बसेको ठाउँको नाम पनि चौतलीचौर । बरु यसको नाम चौतलीडिल हुनु पर्ने’ मेरो मुखबाट निस्किहाल्यो । हामीसित नेपालीमै कुरा गरिरहेका शिव मज्जाले हाँसे र आफ्नै बोलीमा भने ‘तसै हुनु पड्न्या त हो रे सर !’

भगवान मल्लिकार्जुनको पवित्र मन्दिरसम्म जाने बाटो पनि दाहिनेतिर छुट्टयो । हामी मल्लिकार्जुन द्वारलाई ढोग्दै अघि बढिरह्यौं । परै पुगुञ्जेल आस्थाको न्यानो बतास चलिरह्यो छातिभित्र ।

बारह ओटा प्रसिद्ध ज्योर्तिलिङ्ग मध्येको एक श्रीशैलम् मल्लिनकार्जुन धाम दक्षिण भारतको आन्ध्रप्रदेशमा अवस्थित छन् । यहाँ पनि शैल्य शिखरको छेउमा थपक्क बसेका छन् भगवान मल्लिकार्जुन । पन्नेवाजको वरपर सेतो रङका ढुङ्गाहरु प्रशस्त देखिए । पहाडी पाखामा कतैबाट ल्याएर थुपारिएका जस्ता सेतो ढुङ्गाका थुप्रिएका, पोखिएका देखिए । कदाचित् यो चुनढुङ्गाको खानी हो कि ? या यहाँका ढुङ्गाको रङ नै सेतो हो ? छुट्टयाउन सकेनन् आँखाले । कारण जे भए पनि ठाडाठाडा भिरालाभरि छरिएका यी सेता ढुङ्गाले यहाँको सौन्दर्यमा धवल रङ थपेकै छन् । हिउँ भन्दा कम्ता आकर्षक छैनन् यी सेता ढुङ्गा पनि ।

पन्नेबाज हुँदै शङ्करपुर पस्ती पुगुञ्जेल दाहिनेतिरको एउटा पारिलो पाखोले हामीलाई क्वारक्वार्ती हेर्दै साथ दिइरह्यो । त्यही पाखोको माझैमा विराजमान् छन् मल्लिकार्जुन भगवान । हरियो पाखो, उज्यालो परिवेश, माथिपट्टि उत्तुङ्ग शिखर, माझैमा रातो गजुर भएको मन्दिरले टाढैबाट रोमाञ्चक अनुभूति गराइरह्यो । शंकरपुर पस्ती पुग्नुभन्दा अलि वरैको सल्लाघारीनिर ओर्लिएर भगवान मल्लिकाजुर्नको दर्शन ग¥यौं । टक्क आँखैमा आएर अडिएजस्तो गरे भगवानले । टाढा र नजिकको भेद हरायो । भक्त र भगवानको भौतिक दुरीभन्दा स्नेहको बन्धन निकट हुने रहेछ भन्ने बोध गरायो त्यस क्षणले । सल्लाधारीको वरपर छरिएका सेता ढुङ्गाहरु बने हाम्रो यस अनुभूतिका साक्षी ।

मल्लिकार्जुनको विहङ्गम दृश्य हाम्रा आँखाबाट ओझेल नपर्दै सुन्दर गाउँ शंकरपुर पस्तीका हरितिमा दृश्यहरु आँखालाई लोभ्यान थाले । सुस्तसुस्त ओरालोओरालो झरिरहेको बाटो वरपरका थुम्काभरि छरिएको छ गाउँ । शङ्करपुर पस्ती एउटै गाउँको या पृथकपृथक गाउँ हुन् ठम्याउन सकेनन् आँखाले । निकै पर पुगुञ्जेल पनि शङ्करपुर पस्तीका ससाना बस्ती देखिदै रहे । हरियो वन्य परिवेशले ढकमक्क ढाकेको यो गाउँ न उपत्यका जस्तो लाग्यो न टार जस्तो लाग्यो । प्रकृतिले सहज भौगोलिक परिवेश दिएको यो ठाउँलाई गाउँलेहरुले भने समुचित उपभोग गर्न नसकेकै हुन् । यो भन्न अल्छी मानेन मेरो मनले । २०३३÷३४ सालतिर कञ्चनपुरको परासनमा हामीलाई पढाउने एकजना सर हुनुहुन्थ्यो दामोदरसिंह खत्री । उहाँ आफ्नो घर दार्चुलाको शंकरपुर पस्ती हो भन्नुहुन्थ्यो । यहाँ आइपुग्दा उहाँको सम्झनाले छाल हान्न थाल्यो । कहाँनिर होला उहाँको घर? निरुत्तर प्रश्न बोकेर एकछिन वरपर डुलिरहे अाँखा ।

‘ए भाइ ! कतै आफ्नै हातले ऐसेलु टिपेर खाने हो है’ हेमन्ती दिज्यु भनेको भन्यै होइस्सिन्छ । अघिल्लो आसनमा बसेका छौं म र शशीराम कार्कीसर । झ्याल वरपर दृष्टि पोखेर ऐसेलुका बोट हेर्दै छौं । ऐंसेलुका ससाना बोट त देखिए तर फलेको भने कतै देखिएन ।

‘ऐंसेलु फलेर पनि रित्तिसकेको रहेछ’ यसो भनेर उहाँलाई निरास पार्न पनि सकिएन ।
‘ऊऊऊ ऐंसेलुका झ्याङ्’ देखिएदेखिए ऐंसेलुका बोटहरु पस्तीबाट ओरोलो झर्दै गर्दा । ठूलै वन रहेछ ऐसेलुको । तर ऐसेलुका फल भने कतैकतै मात्रै रहेछन् । बाटो छेउछाउमा हामीले जस्तै टिपेर बटुवाहरुले कति खाए होलान् कति ! नदेखका र आफ्नै हातले टिपेर खान नपाएकाहरुको लागि त यत्तिको पनि प्रयाप्त भैहाल्यो ।

ओर्लिएर आफ्नै हातले टिपेर खाए सबैले । रहर त सबैलाई लागेको रहेछ । सबैभन्दा धेरै रहर पोखियो हेमन्ती दिज्यु र जुनुम्यामको । त्यही रहरले हामीलाई पनि ऐसेलुका झ्याङ् नजिक पु¥याइदियो ।

श्रेष्ठ प्रिया पत्थर गाउन थाल्नु भो—यह वादियाँ यह फिजाएँ बुला रही है तुम्हे, खामोशियो के सदाएँ बुला रही है तुम्हे’ । उहाँको गीत सुनेपछि मैले पनि एक पङ्क्ति गाइदिएँ— इन् बादियों में युुँ ही मिलते रहेंगे ।

ऐसेलु टिपेर खाएको रहर पुगे पनि धीत भने मरेन । अधुरै रहेको धीतलाई वादियाँेका गीत सम्झेर वैकल्पिक उर्जा दिने प्रयास ग¥यौं । जति सम्झिए पनि पहाड र देउरालीका वर्णन गरिएका नेपाली गीत मस्तिष्कमा आउँदै आएनन् । भारतको छेउमा पुगेकोले होला देउरालीलाई सम्झाउने वादियाँेका गीत नै गुन्गुनाइरह्यौं ।

ओंठमा छ्वास्स बसेको ऐसेलुको स्वाद बोकेरै मेलखेत पुग्यौं । बाटो छेउमा बिक्रीको लागि राखिएका काक्राले ताने आँखा । आँखामा परेको काक्राको दृश्य रहर बनेर एकैछिनमा पुगिहाल्यो मनभित्र ।

‘खाउँ खाउँ दार्चुलाको काक्रा त’ जुनु घिमिरेम्यामले बोलि नसक्दै शिव धामीले रोकी हाले जीप । यहाँका काक्रा त ठूलाठूला लौका जत्रा हुँदारहेछन् । काटेर चिरा पारेपछि भने हरर बासनाले मनसम्म मीठो तरङ्ग पुग्न थाल्यो । होटेलवाला साहुले नुनखुर्सानीको पनि व्यवस्था गरिदिए । अनि त के थियो र टोली हारालुछ गरेर जिब्रो पड्काउँदै खान थाल्यो काक्रा । पानीको तिर्खा र भोक पनि मेटाए यहाँका काक्राले । काक्रा खान ओर्लेका हामीले नास्ता पनि खायौं । काक्रा, चना र चिया । नास्ता खाउन्जेल सिरसिर चलिरहेको बतासले फुरुङफुरुङ पारिरह्यो । पारिपट्टि उभिएको सिराडको ठाडो डाँडोले मोहनी लगाइरह्यो ।

‘त्यो पारिपट्टिको डाँडाको नाम के रहेछ नि ?’ मैले साहुजीलाई सोधेको थिएँ । त्यही होटलमा चिया पिइरहेका एक जना पाका मान्छेले उत्तर दिए ‘सिराड’ । अनि हामीतिर सोझिएर सोधे ‘तपाइँहरु कहाँबाट आउनु भएको हो नि ?’

‘हामी पाँचजना तीनतिरका छौं’ मैले भनें । जो भेटियो उसैसित बोलिहाल्ने नेपाली बानीले ती अपरिचितसित पनि परिचय भैहाल्यो । उनी दार्जुला जिल्ला समन्वय समितिका प्रमुख महादेव बडु रहेछन् । ‘विकास निर्माण कार्यको अनुगमनको लागि हिडेको’ आफ्नो यात्राको प्रयोजन सनाए उनले । यद्यपि अचेलको व्यवस्था अनुसार कुनै प्रकारको भूमिका नपाएको जिल्ला समन्वय समिति हात्तीको देखाउने दाँत जस्तो मात्रै हो ।

मैले पनि बडुज्यूलाई जिस्क्याइहालें—‘अनुगमनको निहुँ गरेर सरकारी जिपमा डुल्दै आफ्नो पार्टीको काम भ्याउने त होला नि हैन हजुर ?’ । मेरो कुरा सुनेर बडु फिस्स हाँसे ।

‘तपाइँले त पत्रकारले जस्तै गरेर आरोप पो लगाउनु भो त’ भन्दै उनीसित आएका एकजना युवा बहस गर्न तम्सिए मसंग । हेर्दा फिल्मको हिरोजस्तो हेन्डसम देखिने ती युवा त दिउँसै पिएर टिल्ल परेका रहेछन् ।

‘म पत्रकार हैन ज्योतिष हुँ’ मेरो उत्तर सुनेपछि सबै गलल्ल हाँसे । उनी पनि हाँसे । उनको पनि बहस गर्ने मुड फेरिएजस्तो भयो । ‘मेरो लै भविष्य क्या कसो छ हेदेओ ब’ उनले त मलाई ज्योतिषकै काम पो सुम्पिए । मैले पनि भनिदिएँ—‘तपाइँको मन्त्री बन्ने योग छ । यसरी नेताका पछाडि लागेर दुगुरिरह्यो भने त भन्न सकिन्न है धामीजी !’ उनले साँच्चै पो सोचे कि क्या हो गम्भीर भै हाले ।

‘कहिलेसम्म कार्यकर्ता मात्रै भएर बस्ने विचार छ नि ?’ मैले फेरि भनें । उनी मौन रहे ।
‘आस सर तमुसंग फोटो खिच्चु पड्यो’ मेरो हात तानेर सडक छेउ लगे उनले । एउटा फोटो खिच्यौं । नाम उनको रहेछ खड्ग धामी ।

‘हाम्रो नामको पहिलो अक्षर मिल्दोरहेछ । सांसदको चुनाव जितेर नेपालगंज आउनुहोला मितेरी लगाउँला’ । बल्ल हाँसे उनी । अघि बहस गर्न तम्सेका खड्ग धामीमा एकैछिनमा कोमलता छल्कियो । ‘दार्चुलामा भावना हाटेलमा बस्नु होला साँझ भेटौंला है’ भन्दै आत्मीयता पोखिहाले । हात मिलाएर छुट्टियौं ।

मेलखेतबाट हिडेपछि सजानी भन्ने गाउँ आयो । बाटोमा भर्तौला नामको खोला पनि त¥यौं । भर्तौला नामकै गाउँ पनि रहेछ बाटैमा । ‘पूर्वतिर गएर बर्तौला बनेका ब्राहमणहरु सके यतैबाट गएका हुन् कि ?’ शशीराम कार्कीसरले जिज्ञासा पोखिहाल्नु भो । पश्चिम नेपालका गाउँका नामसंग जोडिएका थुप्रै थर भेटिन्छन् पूर्वतिर । बर्तौलाको उत्पत्तिस्थल कदाचित् यही गाउँ हुन पनि सक्ला ।

सडक तलतल ओर्लिदैओर्लिदै बेत भन्ने ठाउँमा पुग्यो । पारिपट्टिको डाँडोलाई देखाउँदै शिव धामीले भने—‘ऊ त्यो खोलापारिको डाँडो भारत हो सर’ । उनले देखाएतिर आँखा च्यातेर हे¥यौं हामीले । वारिपारिको प्रकृति र भूगोलको रङमा कुनै भिन्नता देखिएन । महाकाली नदीको डिलमा पुगेपछि सडक उत्तरतिर मोडियो । जोल्जिबी जाने बाटो देब्रेपट्टि छुट्टयो ।

‘जोल्जिबी हुँदै कञ्चनपुरसम्म पुग्ने महाकालीको किनारैकिनार सडक बन्दै छ । त्यो बनिसकेपछि त एकैदिनमा महेन्द्रनगर पुगेर फर्किन सकिन्छ’ रोमाञ्चित हुँदै सुनाए शिव धामीले ।

हामीलाई त त्यो बन्ने सडकभन्दा पनि यही बनिसकेको सडकले मोहनी लगाएको छ । तल गहिरो खोंचमा बगिरहेको महाकाली नदीका साँगुरा तटमा साँगुरै गरि बसेका छन् बस्ती । महाकालीको तट र ठाडो पहाडको माझैंमा तन्किएको छ सडक । जताजता महाकाली नदी नागबेली भएर बग्छ उस्तै गरि नागबेली आकारमा मोडिदै बग्छ सडक पनि । चुच्चै, उडै, दत्तु, साकार, काकडा, सुरकाँडा, असीगडा, धाप, खट्टैबगर नाम गरेका ससाना बस्तीहरु हुँदै एकोहोरो कुदिरहेको छ सडक । दायाँपट्टिका पहाडले छेकिरहेकोले नेपालपट्टि परपरसम्म केही हेर्न पाइएको छैन । देब्रेपट्टि महाकाली भन्दा पारिका पहाड पनि अग्लै छन् । तर दुबैतिर उस्तैउस्तै लाग्छ प्रकृतिको रङ् । वारिपारि उस्तैउस्तै देखिन्छ भूगोलको चित्र पनि ।

‘धेरै गहिरो छ कालीगङ्गा’ महाकालीको गहिराईको वर्णन शिव धामीको मुखबाट सुने पनि पत्यार लाग्न सकेको छैन । किनकि आँखाअगाडि महाकाली त निकै साँगुरोमा लुकेझैं गरि बगिरहेकी छन् । धमिलो पानीमा नदीको गहिराईको आँकलन हुन्न । नदी वारिपारिका डिल र बगर कतैकतै त हात लम्काएर पनि छोइएलाजस्तै नजिकै छन् । वारिपट्टि उभिएको मान्छेले पारिपट्टि उभिएको मान्छेसित गफ गर्न सकिने निकटता छ यहाँको भूगोलमा । तर यो महाकाली नदी दुई शताब्दीभन्दा लामो समयदेखि नेपाल र भारतको सीमा नदीको भूमिका छ । महाकाली वारिपारिका डिलमा उभिएर आँखा जुधाउँदै माया लगाउन सकिने गाउँलाई यस नदीले दुई पृथक देशमा विभक्त पारेको छ ।

देशको परिचय भिन्न भए पनि प्रकृति र भूगोलजस्तै वारिपारिको भाषा, संस्कृति, संस्कार र जातीय आधार एउटै हो । नदीमा बग्ने पानी फेरिदै गए पनि वारिपारिका मान्छेको रगतको रङ् र नाता भने अकाट्य छ । तर प्रकृतिले नेपालपट्टि भन्दा भारतपट्टि अलि पक्षपात गरेर सजिलो भूआकृति बनाइदिएका हुन् कि जस्तो लागिरह्यो । पारिपट्टि वारिपट्टिको भन्दा बस्ती पनि बाक्लै देखिन्छ । विकासका चिन्ह पनि पारिपट्टि वारिपट्टिभन्दा बढी देखिए ।

हामी नमस्कार नामको गाउँमा पुग्यौं । नेपालगंजमा नमस्कार शाह नाम गरेका एक जना सामाजिक अभियन्ता छन् । यहाँ त नमस्कार नामको गाउँ नै रहेछ । ‘बडुहरुको गाउँ हो यो’ हामीले नसोेधे पनि शिव धामीले परिचय दिइहाले । ‘मन्तरी दिलेन्द्र बडु को नाउँ सुन्याओ छओ ब ? यो उनरै गाउँ हो’ शिव धामीले सुनाए । मैले भने बडु भनेपछि साहित्यकार भानदेव बडुलाई सम्झिएँ ।

नमस्कार गाउँलाई नमस्कार गर्न नपाउँदै गल्फै पुगिहाल्यौं ।

गल्फैमा पुगेपछि त दार्चुला बजारका दृश्य ठोक्किहाले आँखामा । ‘ओहो जिल्लाको सदमुकाम पनि भारतीय सीमानाको यति नजिक?’ आश्चर्य पोखिहाल्नु भो पत्थरज्यूले ।

शिव धामीले ‘सबैभन्दा राम्रो होटल यही हो’ भनेर गल्फैमैं सूर्यप्रकाश होटेलको आँगनमा झारिदिए । त्यही कोठा लियौं । झोला थन्कायौं ।

साँझपखका दुईतीन घण्टा डुलेर पुरै दार्चुलासित चिनापर्ची गर्नु छ । भोलि बिहानै बिदा लिनु छ यहाँबाट । नास्ता खाने र आराम गर्नेतिर हामी लागेनौं । निस्किहाल्यौं । हिड्दैहिड्दै खलङ्गा पुग्न त निकै रहेछ । हामी त हिड्यौं लमकलमक तर पत्थरज्यूलाई अलि गाहारो भो ।

दार्चुलाका साँगुरा बाटाहरुमा कहिले पल्लो छेउ पुग्यौं । कहिले वल्लो छेउ पुग्यौं । बजारको मुन्तिर गहिरोमा बनेको तटबन्धको छेवैछेउ पनि डुलायौं आँखा । लिपुलेक र लिम्पियाधुराका अग्ला चुचुराबाट छोएर आउने बतासले स्पर्श गरेर होला छातीभरि कताकता चिसोचिसो लागिरह्यो ।

मैले दार्चुला भनेपछि पहाडको थुम्कोमा होला भन्ने सोचेको थिएँ । दार्चुला त महाकालीकै छेउमा अटेसमटेस गरेर बसेको रहेछ । महाकाली पारिपट्टिको डिलमा यसैगरि कोच्चिएर बसेको छ भारतको धारचुला पनि । त्यही धार्चुलासंग आँखा नझिम्काएर आँखनै जुधाइरहेको छ दार्चुला । दार्चुला जिल्लाका सिडियो कार्यालय र प्रहरी कार्यालयहरु पनि महाकालीकै डिलमा छन् । पारिबाट कसैले ढुङ्गा हिर्कायो होला वारि सिडियो कार्यालयकै आँगनमा आइपुग्लाजस्तो । पारिपट्टिको डिलमा पनि भारतको प्रहरी कार्यालय देखियो । नेपालपट्टिको डिलबाट कसैले ढुङ्गा फाल्ने हो भने पारि प्रहरी कार्यालकै झ्यालमा पुग्लाजस्तो । हुन त नेपालका ७७ जिल्ला मध्ये धेरै जसो जिल्लाका सदरमुकामहरु भारतको सीमा नजिकै छन् । तर सिडियो कार्यालय र जिल्ला प्रहरी कार्यालय भारतको सीमाको यति नजिकै कदाचित् अन्यत्र होलान् ।

यति नजिकै दुई देशका सरकारी कार्यालय भएको दृश्यले हामीलाई रोमाञ्चित बनाइरह्यो ।
‘यहाँका केही उत्पादनहरु किनेर लानु पर्छ है भाइ’ हेमन्ती दिज्जुको भनाईले उत्सुक छु म पनि । बजारमा खोज्दा लानु पर्ने कुरा त उनैमात्र भेटिए ओखर, टिमुर, गहत र गेडागुडी । अलिअलि किन्यौं र झोलामा हाल्यौं ।

हामी दिउँसैदेखि पदम बडालसित सम्पर्क गर्न खोजिरहेका थियौं तर उहाँसित सम्पर्क हुन सकेको थिएन । डुलेर थाकेपछि गल्फै फर्किने बेलामा बल्ल साँझपख सम्पर्क भो उहाँसंग । हामी भावना होटेल पुग्यौं उहाँको निम्तो स्विकार्दै । भेट भो उहाँसित । ‘म दिउँसो मलामी गएकोले फोन घरमैं छुटेछ । समयमै सम्पर्क हुन सकेन क्षमा पाउँ’ हाँस्दै आत्मीयता पोखिहाल्नु भो । हामी उहाँको आत्मीयताको न्यानोले पुलकित भयौं । ‘भावना होटेलमैं आएर बस्नु पर्ने’ भन्नु भो उहाँले पनि र त्यस्तै सोच्यौं हामीले पनि । उतै पर टाढा गल्फैमा बसेकोमा थकथक लागिरह्यो ।

एकछिन त्यही बसिबियालो भयो । रचना सुन्ने सुनाउने काम पनि भयो । कालापानीको आद्र्रता छल्किरह्यो मुटुभरि । लिपुलेक र लिम्पियाधुरा छचल्किरहे कविताका शब्दशब्दमा ।

दार्चुलाको लागि भनेर लगेका केही पुस्तक दियौं उहाँलाई । भोलि धार्चुलाबाट पिथौरागढ हुँदै वनवासा पुग्ने जीपको व्यवस्था पनि गरिदिनु हो उहाँले नै । ‘नेपाली ड्राइभर प¥यो भने हजुरहरुलाई सजिलो हुन्छ’ ढुक्क बनाउनु भो हामीलाई । भोलि हामी मानबहादुर धामीको जीपमा जाने भयौं वनवासासम्म ।

पुग्न त हामीले कालापानीसम्म पनि पुग्ने विचार गरेका थियौं । कालापानी जाने बाटो नेपालपट्टिबाट रहेन छ । भारतबाटै जानु पर्ने र बाहिरको मान्छेलाई निकै कडिकडाउ रहेको सुनेपछि हाम्रो विचारले साकार रुप लिन पाएन । ‘हामी प्रवेशाज्ञा बनाएर जान सक्ने भनेको त छाङ्रुसम्म मात्रै हो । कालापानी, टिंकर र लिपुलेक पुग्नु भनेको त हिमाल चढेजस्तै चुनौतिपूर्ण यात्रा हो ।’ पदम बडालले भूगोलको यथार्थ चित्रण गरिदिनु भएपछि हाम्रो रहर मनभित्रै खुम्चिन बाध्य भयो । कालापानी लिपुलेकसम्म पुग्न नसके पनि लिपुलेकको जिल्लामा त पाइला टेकियो भनेर संतोष मात्रै गर्नु पर्ने भो । कुनै दिन फेरि आउन पाइयो भने त्यही पुगेर तिमीलाई ढोगौंला है लिपुलेक? है लिम्पियाधुरा?

लिपुलेक सम्झाइरह्यो दार्चुलाको माटो
भित्रभित्र दुखिरह्यो मनको देब्रे पाटो

खगेन्द्र गिरि ‘कोपिला’