भाषा, सलिमा ओ गीत संगीत

प्रणव आकाश (रंगकर्मी)
२७ श्रावण २०७८, बुधबार
भाषा, सलिमा ओ गीत संगीत

भाषा, सलिमा ओ गीत संगीत

आदिवासी थारु समुदाय आझुक् समयम साँस्कृतिक, सामाजिक ओ अर्थ–राजनिक दृष्टिकोणसे लौव परिवेश निर्माणक डौरढुपम डेख्पर्ठा । दासता ओ अशिक्षाक चेप्वाम रलक थारु रसरस प्रगतिशील विचार, दिगो संस्कृति ओ मानक भाषा बनैना कामम डट्क लागल बाट । मानकताले आपन पहिचान बचैटी भाषाह मिठास, निमाङ ओ फिन्ज्रैना कामम महत्वपूर्ण भूमिका खेल्ठा । भाषाह मानव सभ्यताक सब्से प्रख्यात अभिव्यक्तिक रूपम फें लेजैठा । भाषा एकठो शक्ति हो जौन ढ्यारसे ढ्यार मनैन एक्क लसरीम गुठ सेक्ठा ।

आँेर्वा डरौनी
सामाजिक भाषाशास्त्रक अन्सार मानक भाषाह संस्थागत रूपम बह्रैटि पौँह्रैटि सब्से निमाङ, सहि ओ तटस्थ भाषक रुपम स्थापित कर्टि सार्वजनिक ओ औपचारिक बेल्साइम लानजैना भाषक रुपम परिभाषित कर्जैठा । सहजिलक बुझबेर मानक भाषा कलक भाषिक बिबिधताम रलक समुदाय या बगालह व्याकरण ओ अभ्याससे आमस्तरम संचार, सम्पर्क, व्यापार ओ सरकारी कामकाजम सहजिल पुगाइक् लाग नियोजित रुपम एक बनागैल भाषिक बिस्तार हो ।

सलिमा ओ गीत संगीतक सन्दर्भम कहबेर भाषिक शक्ति आउर ढेर रठा । कौनो फें समयक परिवर्तनक झलक प्रत्यक्ष रुपम सलिमा ओ गीत संगीतम पर्ठा । २०औँ शताब्दीहोँर संवाद बिहीन सलिमा निर्माणक आयामह फेक्डार बनैटी सलिमाक मुख्य हिस्साक रुपम ‘संवाद’ स्थापित हुइल । आबक् ब्यालम संवाद बिनाक सलिमा अंग्रीम गन सेक्जिना केल बन्टी बा । संवाद सहितक सलिमक् हालिमुहालि रहल व्याला पात्रक संवाद वाकर प्रतिनिधित्व करल समुदाय या भुगोलक लाग मानक रह पर्ठा, अपवाद बाहेक ।

लोकप्रिय सँस्कृति ढेरसे ढेर जनसमुदायम प्रभाव पर्ना हुइलक कारण यि क्षेत्रम बेलसल भाषिक अध्ययन कर पर्ना ब्याला हुइल बा । गीत निर्माणक चलनम बहार फें अइटी बा । सर्जक हुँकन्हक लिखाइ, पात्रहुँकन्हक बोलाइ, दर्शक हुँकन्हँक् स्विकार्यता ओ जनस्तरम उ शब्द बेल्साइक संबन्ध कसिन बा ? यि खोज कर्ना लौव बिषय हो ।

केराक ह्यारबेर
अमेरिकी साँस्कृतिक भोगोलविद् जिलिन्स्किके अन्सार जब कौनो ठाउँम लौव समुदाय अइल कलसे हुँक्र संगसंग लौव आइडिया लेक अइठ ओ रसरस आइडिया फेक्डार बनाइ भिर्ठ । असिन बिस्तार अन्तत जाक उ ठाउँक् मुलबासी हुँकन्हँक सँस्कृति, भाषा ओ समग्र जीवनशैलीह प्रभाव पर्टि जैठा ओ लोप हुइना स्थिति सिर्जना कर्डेठा । आबक थारु समुदाय जौन समय भोग्टी बा, यिह प्रभाव छैँह्यम सिट्रैटि बा कना बातम कौनो शंका निहो । पुँजिवादक दबदबा बाड, आदिबासीक संस्कृति ओ जीवनशैलीम आइल आमुल परिवर्तनले थारुनहँक केल निहोक मौलिक पहिचान रहल सक्कु समुदाय आब धरापम बा ।

अमेरिकी आन्दोलन, भियतनाम आन्दोलन जसिन नाउँ चलल आन्दोलनम सलिमा ओ गीत संगीत बरवार भुमिका ख्यालल् । दर्शक श्रोताहुँकन आपन बात ओ मुद्दा बुझाइक् लाग गीत संगीत ओ भिडियो बनैना काम नेपालक आन्दोलनम फें हुइल डेखपर्ठा । १० बर्षे जनयुद्ध एकठो पछिल्ला उदाहरण हो, जहाँ आन्दोलन हँकुइयन थारु समुदायसे संवाद करकलाग थारु गीत गैटि, थारु नाँच नच्टि आन्दोलनम गुँइ मिलाइकलाग, आपन अधिकार ओ उत्पीडन विरुद्ध लरकलाग आह्वान कर्ल । उ आह्वान थारुन्हँक भाषिक संम्वृद्धिम कसिक भूमिका ख्यालल् ? उ गीत भौगोलिक रुपम डुर रहल थारुहुँक्र बुझ्ना मेह्रिक रह, बा कि नाहि ?

भौगोलिक, भाषिक ओ सांस्कृतीक पहिचान बोक्टी विश्व सलिमा उध्योगम बैकल्पिक सौन्दर्यक खोजि हुइटी बा । टमाम कलाकार, लेखक, निर्देशक फरक स्वाद बोक्ल चर्चाम अइटी बा । नेपाली सलिमा उध्योगम दयाहाङ राई, सुरक्षा पन्त, रामबाबु गुरुङ, प्रमोद अग्रहरी, मेनका प्रधान विल्सन विक्रम राई, पुस्कर गुरुङ जसिन अब्बल कलाकार आपन समुदायक कथाह मुलधारम लानट । तराइक परिबेशह डेखाइकलाग आब तराइक पात्र जो छनौट हुइटी बाट । पात्रहुँकन्हँक समाबेसी प्रतिनिधित्व करैटी लेखक हुँक्र फरक पात्रक फरक सभ्यता, बोलीह समाबेश कर्टी कथा बनैटी बाट । यि अभ्यासले समुदायह प्रतिनिधित्व कर्ख छनौटम परल कलाकार आपन भाषा बिगार्ख नाही कि सुधार्ख प्रस्तुत हुइ पर्ना जरुरी बा । याकरलाग मानक भाषाक अभ्यास ओ ज्ञान रह पर्ना जरुरी डेख्पर्ठा ।

बिश्वव्यापी बजारीकरणक अभ्यासम रहल सलिमा उध्योग, गीत संगीत ओ डकुमेन्ट्रीह सर्जकहुँक्र आपन आपन भाषाम बनैना अभ्यास तिब्र रुपम कर्टि बाट । कौनो फें भाषक सलिमा अंग्रेजी सबटाइटलम ढर्डेटि कि विश्व बजारम पहुँच पुग्ना स्थिति बा । खस नेपाली भाषाह मानक बनैटी क्षेत्रीय कथा ओ भाषा बोल्टी कलिउड परगा नमैटि बा । भारतम फें तेलेगु, कर्नाटका, मराठी भाषम बनल फिलिम हिन्दि मानक भाषम फें डबिङ या पुन निर्माण हुइटि बा । थारु समुदायम डेख्परल क्षेत्रिय या भौगोलिक भाषिक बिबिधताह समग्र थारु मानक भाषाह आधार मान्क निर्माण कर्गैल कलसे ढेरसे ढेर दर्शक श्रोताहुँकन्हँकठें पुग सेक्ना डेख्पर्ठा । हलिउड, बलिउड ओ कलिउड केल हलम प्रदर्शनक लाग स्थान पैटि रहल अवस्थामे थारु सलिमा यि मनोरञ्जन दुनियँक् समुन्दरक आँरिआँरि नेंग्टी आपन क्षेत्रीय भाषा, संस्कृति बिस्तार कर निस्याकी । याकरलाग समग्रह तराइ बासी थारुहुँक्र बुझ्ना मानक भाषा बनाइ पर्ना जरुरी डेख्पर्ठा ।

कौनो फें लिखित दस्ताबेज पाठक हुँकन्हँकठें पुग्लसे उ दस्ताबेजह सुन सेक्ना, ब्वाल सेक्ना, महसुस कर सेक्ना ओ ह्याररड्याख सेक्ना मेरसे दस्ताबेजिकरन कर्ना महत्वपुर्ण बा । सर्सर्टि ह्यारबेर, एकठो सलिमा या गीत संगीत बनकलाग सब्से पैल्ह वाकर लिखित दस्तावेज बनाजैठा । उ लिखित सिर्जनाह दर्शक, श्रोता हुँकन कौन रुपम प्रस्तुत कर्ना बिषयम सामुहिक रुपमा गहन छलफल हुइठा । कलाकार हुँक्र संवाद याद कर्ठ, ‘अरग्यानिक’ बनैना प्रकियामा सर्जक, निर्देसक, कलाकार स्थानीय स्तरमा जाक सिख्ठ ओ अन्तह सम्पादन फें हुइठा । कलाकार हुँक्र पात्रक जीवन जियबेर पात्रह भाषिक न्याय डेह पर्ना आउर चुनौती रठा । लम्मा समयसम ढेर मनेन्हक सहभागिताम मसिन किसिमले केराजैना मनोरन्जनक उत्पादन भाषिक रुपम कट्रा निमाङ रठा या बा, याकर लेकाजोखा निहो । स्कृप्टम बेल्सल भाषा, पात्रक हाउभाउ, पात्र बेल्सना संवाद, निर्देशक मार्फत कलाकार हुँकन डेजैना मौखिक निर्देशनक बेल्साइ कसिन बा ? आबक युवा पुस्ताम सुन्टिकि मुहम झुल्ना गीतम शब्द कट्रा निमाङ बा ?

थारु सलिमा भर्भराक उठ निसेक्ल हो । छोट बजार ओ बितरक क अभावक कारण उठ निसेक्ल हो कना गुनमुन गुनमुन हल्ला सुन्गैलसेफें खास समस्या आपन दर्शक हुँकन आपन कथा डिह निसेक्लक कारण पज्गुरल डेख्पर्ठा । विश्वक कौनो फें कोन्वाँम बैठ्ना दर्शकहुँक्र सलिमा ओ गीत संगीतक माध्यमसे आपन प्रतिबिम्ब ड्याख चाहटी बाट । कुल्वा मुरा कर जाइबेरीक गाला, बन्वा जाइबेरीक दुख, आन्दोलन करबेरीक संघर्ष, विद्रोहक झिल्का, गाउँसे बजारहोँरीक ड्यारा सराइ जसिन सामान्य लग्ना चिजम थारु दर्शक आपन जीवनशैली भेटैठ । यि जीवनशैलीह जस्का टस उटार सेक्ना कौनो फें साहित्यक बिधा बा कलसे सलिमा ओ नाटक । लेकिन, यिह जीवन उटार सेक्ना सलिमा ओ नाटकम डाइक् क्वाखमसे लेक आइल भाषा सुन निपैँहि, बिग्रल महसुस करहिँ कलसे सलिमा उप्पर उठ्ना मुस्किल परी ।

बात बिसौनी
मानक भाषा बनैना काम गन्याँरी कठ्वासे आगि उठाइअसक कर्रा बा लेकिन फलामक चिउरा चबैना असक कर्रा नैहो । गन्याँरी घोट्क आगिक झिल्का उठ्लेसेफें उहि पुट्टैटि आगिक ज्वांजा बनाइकलाग ढेर गुँइठा, ओफ्री, झिंझा ओ काठीक कट्कौरा सँघारक ढर पर्ना बा । या कहि मानक भाषा बनैना यि कामह साकार पारकलाग आम्हि बहुट ढ्यार बर्ष बिना बिसौनिक गोरपासु कर पर्ना बा । यि गोरपासु म नैमिल्लक चिजह मिलैटि ओ उहिह सक्कुज मन्ना या मानक स्थापित कर पर्ना जरुरी बा । बिज्ञहुँक्र यि काम रसरस भुँरयाइल ड्वारा उढार असक उढर्टि जैँहि कना आशा फें बा । लेकिन, यि गोरपासुम बिट्खोरक ह्यारहि पर्ना बाच का हो कलसे लोकप्रिय सँस्कृतिक फरक फरक बिधाम काम कर्टि रहल सलिमाकर्मी, नाट्यकर्मी, गीत संगीतकर्मी कौन मेर्से भाषिक अभ्यास कर्टि बाट ? पह्र पर्ना झन्झटसे मुक्त करैटि सलिमा, नाटक ओ गीत संगीत आम जनस्तरम सब्से प्रबावकारी रुपम स्थापित होस्याकल बा । परम्परागत थारु गीतसंगीत ओ आधुनिक थारु गीतसँगित, सलिमा, डकुमेन्टरी ओ टेलिभिजन कार्यक्रम कौन मानक म थारु भाषा बेलसटि बाट ?

आब कौनो फें सर्जक हुँक्र सोँच बिचार्क थारु भाषा लिखि । उ लिखल भाषक् गहिँराइ नाँप्क सलिमा, नाटक, गीत संगीत बेल्सी । सर्जकहुँक्र, कलाकारहुँक्र समाजक ऐना हुइ ट, उह ऐना हेर्क टमाम कोट्या भरिक फुला अइना डिनम आपन सिंगार कर्ना वातावरण बनाइ । अइना पिह्रिहुँकन कौन भाषा सिखैना कना जिम्मा आब हमार हाठँम बा । हम्र ज्या बेल्सबि, ज्या लगैबि, समय आपन संगसंग घँस्यैटि लैजैटि जाइ । बाम भगाक पुस्टा सँवर्ना कहकुट आब कभु चरितार्थ ना ह्वाए नैट ड्वासरजे स्वाँचल हस लाट, गन्जाहा, स्वाझ प्रकृति जो थारुन्हँक मानक भाषा बन्जाइ ।

प्रणव आकाश (रंगकर्मी)
काठमाडौँ

भाषा, सलिमा ओ गीत संगीत

प्रणव आकाश (रंगकर्मी)